تقویت استقلال در کودکان؛ چگونه کودکی خودساخته تربیت کنیم؟

تقویت استقلال در کودکان چگونه انجام می‌شود؟ کودکان به مرور و از سن مشخصی با یک شیب ملایم (!) به سمت مستقل شدن پیش می‌روند؛ در ابتدا با قدم‌های کوچکی مثل گفتن واژه‌ی «نه» و سپس با تنها لباس پوشیدن، به تنهایی حمام رفتن، به صورت مستقل غذا خوردن و… .

آموزش استقلال به کودکان، آن‌ها را برای رویارویی با چالش‌های زندگی بزرگسالی در آینده روبه‌رو می‌کند، حس توانمندی و اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد و برای افزایش سلامت روان نیز ضروری است. در این مقاله به این موضوع می‌پردازیم که چگونه مسئولیت‌پذیری را به فرزندانمان بیاموزیم و در مورد جزئیات مهم آن صحبت می‌کنیم. با ما همراه باشید.

سن مستقل شدن کودک چقدر است؟

در هر بازه‌ی سنی مفهوم استقلال برای کودکان اهمیت متفاوتی پیدا می‌کند:

بازه‌ی سنی ۱۵ ماهگی تا ۲ سالگی

کودکان از سن ۱ الی ۲ سالگی اولین نشانه‌های شناخت استقلال را نشان می‌دهند؛ در این بازه‌ی سنی می‌بینید که کودک به بعضی از چیزها «نه» می‌گوید، گاهی به صورت آگاهانه نمی‌خواهد در آغوش شما باشد یا لحظه‌ای دیگر می‌خواهد سفت شما را بغل بگیرد. به عبارت دیگر، کودک هم تمایل به کشف دنیای بیرون و کنجکاوی دارد و هم وابستگی زیادی به مادر احساس می‌کند و از تنها ماندن می‌ترسد.

بازه‌ی سنی ۳ تا ۶ سالگی

در این دوره‌ی سنی کودک توانایی و تحمل بیش‌تری برای جدایی از مادر دارد و آماده است که استقلال و مسئولیت‌پذیری بیش‌تری داشته باشد. به همین دلیل رفتارهایی مثل ناسازگاری، لجبازی، نافرمانی، زیاده‌خواهی، حسادت و خبرچینی در این سنین بیش‌تر می‌شود. کودکان سه ساله از کلمه‌ی «نه» بسیار بیش‌تر از قبل استفاده می‌کنند.

بازه‌ی سنی ۷ تا ۱۱ سالگی 

حس رقابت در این بازه‌ی سنی افزایش پیدا می‌کند و کودکان تلاش می‌کنند توانایی‌ها و شایستگی‌های خودشان را نشان دهند. علاوه بر این آمادگی بیش‌تری برای یادگیری مهارت‌های جدید دارند و منضبط‌تر می‌شوند.

بازه‌ی سنی ۱۲ تا ۱۸ سالگی 

در این سنین کودک وارد دوره‌ی نوجوانی شده است و استقلال به یک نیاز بسیار مهم و پررنگ تبدیل می‌شود. نوجوان سعی می‌کند هویت شخصی و جایگاه اجتماعی خودش را در جهان پیدا کند و خود را یک فرد کاملاً مجزا می‌داند. (در این دوره چالش‌های بیش‌تری برای والدین وجود دارد و کسب اطلاعات به گذرِ بهتر از این دوران کمک می‌کند.)

بیشتر بخوانید:

• آموزش آداب غذا خوردن به کودک
• آموزش دستشویی رفتن به کودک پسر
• آموزش مسئولیت پذیری به کودکان

تقویت استقلال در کودکان؛ چگونه فرزند مستقلی تربیت کنیم؟

همه‌ی ما به عنوان والد می‌خواهیم فرزندمان در آينده بتواند گلیم خودش را از آب بکشد. همان‌طور می‌دانیم که اولین قدم‌ها از دوران کودکی شروع می‌شود و نحوه‌ی رفتار ما بر عزت نفس و استقلال کودک تأثیر زیادی دارد. اما چگونه حس استقلال و مسئولیت‌پذیری را در فرزندمان تقویت کنیم؟ در این بخش به طور مفصل در مورد آموزش استقلال به کودکان صحبت می‌کنیم.

1ـ لازم است صبوری را در خودمان تقویت کنیم

افزایش استقلال در کودکان گاهی‌ می‌تواند کلافه‌کننده و اعصاب‌خردکن باشد! چون لازم است کنار بایستیم، صبور باشیم تا کودک خودش برخی از کارها را انجام دهد و به تمایلمان برای انجام دادنِ سریع‌تر آن کار غلبه کنیم! مثلا زمانی که کنار می‌ایستیم تا کودک خودش کفش‌هایش را بپوشد، شاید دو برابر حالت عادی زمان ببرد یا در نهایت هم درست انجام نشود. اما دندان روی جگر گذاشتن، اولین قدم برای تقویت استقلال در کودکان است!

مسیر طبیعی یادگیری، از سعی و تلاش، مداومت و آزمون و خطا می‌گذرد. اگر بی‌حوصلگی کنیم، به جای دیدنِ تلاش‌های کودک، روی خوب یا بد بودن نتیجه متمرکز شویم و مدام خودمان وارد عمل شویم تا کارها را اصلاح کنیم، حس توانمندی و استقلال کودک تقویت نمی‌شود.

2ـ اجازه دهیم کودک مسئولیت‌هایی را در حد سن خودش انجام دهد

این مورد را از سنین پایین می‌توان شروع کرد؛ مثلا از کار ساده‌ای مثل غذا خوردن. کودکان از سن ۸ تا ۱۲ ماهگی می‌توانند از انگشت شست و اشاره‌ی خود استفاده کنند و سعی می‌کنند چیزهایی را بردارند. در نتیجه می‌توانیم از همین بازه‌ی سنی غذاها را به صورتی آماده کنیم که با دست قابل برداشتن باشد و در اختیار کودک قرار دهیم. مطمئنا ریخت و پاش زیادی وجود خواهد داشت و حتی ممکن است تا مژه‌های کودک هم به غذا مزین شود!

اما همین اقدامات کوچک اولین گام‌ها برای افزایش استقلال در کودکان هستند. البته این مورد محدود به غذا خوردن نمی‌شود؛ کارهای دیگری که برای تقویت استقلال مفید هستند عبارتند از:

• پوشیدن لباس
• پوشیدن کفش‌ و جوراب
• شستشوی بدن در حمام
• مرتب کردن اتاق
• ریختن مایعات در لیوان
• شانه کردن موها
• کمک کردن در مرتب‌سازی خریدهای منزل
• چیدن میز غذا
• چیدن ظرف‌ها داخل کمد
• و …

البته مهم است که فعالیت‌ها را متناسب با سن فرزندمان انتخاب کنیم. اگر گاهی کودک را در امورات مربوط به منزل هم مشارکت دهیم (نه فقط کارهای شخصی خودش)، حس ارزشمندی و توانمندی بیش‌تری به او منتقل می‌کنیم.

3ـ از روش‌های جذاب و تشویقی استفاده کنیم

یکی دیگر از نکات مهم برای تقویت استقلال در کودکان، به کار بردن خلاقیت و استفاده از روش‌های تشویقی است. مثلا می‌توانیم کارهای روزانه‌ی کودک را در قالب یک لیست با کمک یک‌دیگر تهیه کنیم و برای جذابیت بیش‌تر، نقاشی هر کار را بکشیم. سپس کاغذ را به در کمد متصل کنیم و به کودک بگوییم هر کدام از کارها را که انجام داد، جلوی آن یک برچسب بزند یا با مداد تیک بزند.

بسته به سن و ویژگی‌های فرزندمان از روش‌های متنوع دیگری هم می‌توانیم استفاده کنیم. هدف اصلی این است که کودک انگیزه‌ی بیش‌تری برای همکاری داشته باشد. در عین حال نشان می‌دهیم که متوجه تلاش‌هایش هستیم و او را تشویق می‌کنیم.

بیشتر بخوانید:

• هوش مالی کودکان
• نه گفتن به کودکان
• آموزش صداقت به کودکان

4ـ به کودک حق انتخاب بدهیم

تصمیم‌گیری، حس توانمندی و مسئولیت‌پذیری کودک را تقویت می‌کند. گاهی می‌توانیم در مورد موضوعات مختلف چند گزینه روی میز بگذاریم و به کودک حق انتخاب بدهیم. می‌توانیم از موضوعات ساده‌تری مثل انتخاب اسباب‌بازی یا لباس شروع کنیم و به مرور در موضوعات دیگر هم انتخاب کردن را بر عهده‌ی خود کودک بگذاریم. البته اگر تعداد گزینه‌ها زیاد باشد، ممکن است کودک گیج شود و نتواند انتخاب کند؛ در نتیجه بهتر است دو یا سه گزینه را پیش روی او قرار دهیم تا تصمیم‌گیری راحت‌تری داشته باشد.

5ـ گاهی اجازه دهیم کودک به تنهایی راه‌حل مشکلات را پیدا کند

کودکان بیش‌تر ‌از این‌که به راه‌حل‌های آماده نیاز داشته باشند، به حس اعتماد به نفس، توانمندی و مهارت حل مسئله نیاز دارند. در بعضی از موقعیت‌هایی که کودک با چالش روبه‌رو می‌شود، بهتر است راه‌حل آماده ارائه نکنیم و در عوض کودک را تشویق کنیم که خودش راهکارهایی پیدا کند. البته کودکان متفاوت هستند و شاید لازم باشد مدت بیش‌تری صبوری کنیم تا فرزندمان به حل مسئله ترغیب شود.

در این موقعیت‌ها می‌توانیم نقش یک حامی و همدل را داشته باشیم و نشان دهیم که اگر برای حل مشکلات حس اضطراب، ترس یا کلافگی دارد، او را درک می‌کنیم؛ اما در عین حال به فرزندمان این پیام را برسانیم که می‌تواند از عهده‌اش بر بیاید. (البته لازم است به سن کودک و نوع چالش توجه داشته باشیم.)

6ـ از روال‌های ثابت و منظم برای انجام دادن کارها استفاده کنیم

مورد مهم بعدی برای آموزش استقلال به کودکان این است که برای انجام دادن کارها روال‌های معین و منظمی داشته باشیم. مثلا موقع مسواک زدن از مراحل ثابت استفاده کنیم؛ ابتدا مسواک را برداریم، خمیردندان را روی مسواک بمالیم، دندان‌ها را بشوییم، لیوان آب را پر کنیم، دهان را با آب سه دفعه شستشو دهیم و دست‌هایمان را بشوییم. برای کارهای دیگری مثل بیرون رفتن از منزل یا آماده شدن برای خواب هم همین‌طور.

 به مرور کودک مراحل را یاد می‌گیرد و همین حس پیش‌بینی پذیری به او کمک‌ می‌کند که برای انجام دادن مسئولیت‌ها آمادگی و آگاهی بیش‌تری داشته باشد. (چون می‌داند که برای هر کار چه مراحلی وجود دارد و به چه ترتیبی انجام می‌شود.) به این صورت در بلندمدت کودک می‌تواند کارهای مختلف را با کمک کم‌تری از جانب والدین انجام دهد.

7ـ به کودک بازی کردن مستقل را بیاموزیم

بازی مستقل و بدون ساختار به تقویت استقلال در کودکان و پرورش حل مسئله کمک می‌کند. لازم است اسباب‌بازی‌های متنوعی در اختیار کودک قرار دهیم و او را برای بازی کردن به تنهایی ترغیب کنیم. در کنار آجرخانه، لوگو، ماشین و عروسک، مداد رنگی، ماژیک و خمیر بازی، گاهی وسایل بازیافتی دور ریختنی هم می‌توانند اسباب‌بازی‌های مناسبی باشند. مثلا رول دستمال‌کاغذی، پاکت خوراکی‌ها، قوطی‌ها و … . رول دستمال‌کاغذی می‌تواند نقش یک تلسکوپ یا میکروسکوپ را بازی کند و پاکت خوراکی می‌تواند خانه‌ای برای حیوانات جنگل باشد.

در ادامه لازم است کودک را تشویق کنیم که به تنهایی بازی کند، ایده‌های مختلف برای بازی‌هایش بسازد، از وسایل دور ریختنی به شکل‌های مختلف استفاده کند و … . علاوه بر این، گاهی نشان می‌دهیم که متوجه ایده‌های کودک هستیم؛ «چه جالب! با قوطی‌ها یه برج بزرگ ساختی.» یا «اینجا برای حیوونا یه قلمروی بزرگ درست کردی. آره؟»

بر اساس علائق فرزندمان می‌توانیم بازی‌ها را به سمت موضوعاتی که برای او جذاب است پیش ببریم. اگر فرزندتان عادت به بازی کردنِ مستقل ندارد، از بازه‌های زمانی کوتاه شروع می‌کنیم؛ مثلا حین بازی کردن به او می‌گوییم که کاری داریم و ۱۰ دقیقه کودک را تنها می‌گذاریم. به مرور بازه‌های زمانی را طولانی‌تر می‌کنیم تا کودک کم‌کم این کار را یاد بگیرد.

بیشتر بخوانید:

• دعوای خواهر و برادر
• کتاب برای کودکان ۵ تا ۷ سال
• دعوای کودکان

8ـ نشان دهیم که متوجه تلاش‌های کودک هستیم

کودکان دوست دارند که دیده شوند و ببینند که دیگران متوجه تلاش‌هایشان هستند؛ بنابراین یکی از راه‌های تقویت استقلال در کودکان این است که هنگامی که کودکان رفتارهای مناسبی دارند، نشان دهیم که متوجه این رفتارها هستیم. این کار را به روش‌های مختلفی می‌توان انجام داد. به عنوان مثال:

1_ تحسین و تشویق کردن 

هنگامی که کودک یک رفتار مثبت دارد، از تحسین کلامی برای تشویق او استفاده می‌کنیم تا آن رفتار به خصوص در بلندمدت بیش‌تر تکرار شود. مثلا اگر فرزندمان به صورت مستقل بازی می‌کند می‌توانیم بگوییم «واای! می‌بینم که با آجرخونه‌ها یه پارکینگ درست کردی. آفرین.» یا «بهت افتخار می‌کنم. دیدم که چقدر تلاش کردی تا تونستی این پازل رو بسازی.»

2_ انعکاس دادن 

در این روش جملات مناسب را انعکاس می‌دهیم یا به عبارت دیگر، جمله‌ی مناسب را عیناً تکرار می‌کنیم. این رفتار به کودک نشان می‌دهد که شما او را می‌شنوید و درک می‌کنید. مثلا اگر کودک می‌گوید «من یک برج بلند ساختم!» شما هم در مقابل تکرار کنید «واای! تو یه برج بلند ساختی.»

3_ پیروی کردن 

در این مورد هنگامی که کودک شروع به انجام دادن یک کار مثبت می‌کند، ما هم با او همکاری می‌کنیم. نشان دادن توجه مثبت به رفتارهای کودک، یکی از موثرترین راه‌های تشویق کردن است. مثلا اگر کودک شروع به ساختن یک برج می‌کند، ما هم آجرها را از بین بقیه‌ی اسباب‌بازی‌ها پیدا کرده و کنار دستش می‌گذاریم. این رفتارهای به ظاهر ساده، به کودک سیگنال‌هایی می‌رساند که چه رفتارهایی مثبت هستند و برای موقعیت‌های مختلف کاربرد دارد.

4_ توصیف کردن 

در این روش از توصیف کردن رفتارهای مناسب کودک برای تقویت و تکرار آن‌ها استفاده می‌کنیم. مثلا می‌توانیم بگوییم «یه خونه‌ کشیدی با مامان بابا و بچه‌هاشون.» یا «ما داریم باهم این برج رو می‌سازیم.»

5_ مشتاق بودن 

با نشان دادن اشتیاق می‌توانیم انگیزه و شور و هیجان بیش‌تری هم در کودک ایجاد کنیم. برای منتقل کردن حس اشتیاق، کمی عنصر «اغراق» را به واکنش‌هایمان اضافه می‌کنیم؛‌ مثلا لحن صدایمان را پر انرژی‌تر می‌کنیم، یا احساسات مثبت خود را کمی غلیظ‌تر نشان می‌دهیم.

9ـ مهارت‌های خودتنظیمی و کنترل احساسات را به کودک بیاموزیم

یکی از گام‌های مهم در رسیدن به استقلال، شناسایی، درک و تعدیل احساسات مختلف است. خودتنظیمی به این معناست که کودک بتواند احساسات و افکارش را قبل از رفتار کردن کنترل کند و رفتار معقول‌تر و مناسب‌تری نشان دهد. (یا به بیان ساده‌تر خودش را تنظیم کند!)

آموزش احساسات به کودکان مراحل مختلفی دارد:

• در قدم اول در مورد احساسات گوناگون با کودک صحبت می‌کنیم؛ مثل غم، اضطراب، خشم، ناراحتی، ناامیدی، کلافگی، سرخوردگی، حسادت و … . می‌توانیم از یک پوستر احساسات برای آموزش بهتر استفاده کنیم. یا رنگ‌های مختلف را به احساسات گوناگون نسبت دهیم؛ مثلا قرمز برای خشم، آبی برای غم، نارنجی برای اضطراب، سبز برای حسادت و … .
• سپس در موقعیت‌های مختلف از کودک می‌پرسیم «الان چه رنگی در ذهنت قدرت بیش‌تری داره؟» و به او یاد می‌دهیم که احساسات خود را به رسمیت بشناسد و در شرایط مختلف احساساتی که در بدنش جریان دارد را شناسایی کند.
• مرحله‌ی بعدی آموزش تعدیل و تنظیم احساسات است. مثلا می‌توانیم به فرزندمان یاد بدهیم که موقع فوران خشم، چند نفس عمیق بکشد یا تا عدد مشخصی بشمارد. یا اگر حس اضطراب در او شدید شده است، روی دم و بازدم و حواس پنج‌گانه‌اش تمرکز کند؛ چه چیزی می‌بینم؟ چه صدایی به گوشم می‌رسد؟ چه بویی استشمام می‌کنم؟ چه مزه‌ای در دهانم احساس می‌کنم و … .

البته لازمه‌ی تمام این آموزش‌ها این است که خودمان به عنوان والد الگوی مناسبی باشیم و در وهله‌ی اول خودتنظیمی را در خودمان تقویت کرده باشیم. اگر به کودک بگوییم موقع عصبانیت نفس عمیق بکش اما خودمان هنگام فوران شعله‌های خشم همه‌جا را به آتش بکشیم(!)، آموزش‌ها تأثیری نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید:

• عوارض کتک زدن بچه
• علت زود عصبانی شدن مادران
• آموزش خواندن به کودکان

10ـ سرزنش کردن مداوم حس توانمندی کودک را از بین می‌برد

یکی دیگر از نکات مهم برای تقویت استقلال در کودکان این است که به آن‌ها اجازه‌ی اشتباه کردن بدهیم. وقتی کودک به تازگی یاد گرفته که کارهایی را به تنهایی انجام دهد، مطمئنا در ابتدای کار همه‌چیز بی‌عیب و نقص نخواهد بود. اگر روی خطاهای کودک تمرکز کرده و مدام اشتباهات را برجسته کنیم، به مرور حس توانمندی‌اش را از دست می‌دهد و انگیزه‌ی کم‌تری برای مسئولیت‌پذیری و مستقل بودن دارد.

چرا تقویت استقلال در کودکان مهم است؟

آموزش استقلال به کودکان مانند آموزش هر موضوع دیگری، به مداومت و پیگیری نیاز دارد و چالش‌هایی خواهد داشت. تا زمانی که اهمیت استقلال کودک را ندانیم، شاید انگیزه‌ و چراییِ کافی برای تحمل چالش‌های آن نداشته باشیم. مهم‌ترین فواید مستقل شدن کودک عبارتند از:

• اعتماد به نفس و عزت نفس کودک را تقویت می‌کند؛ کودکان به حس توانمندی درونی نیاز دارند تا بتوانند در آینده با چالش‌های دوران بزرگسالی روبه‌رو شوند. تقویت استقلال در کودکان و سپردن مسئولیت‌هایی به آن‌ها، این حس توانمندی را افزایش می‌دهد.
• کنترل درونی را در کودک افزایش می‌دهد؛ کنترل درونی یعنی بدانیم که می‌توانیم بر دنیای بیرون تأثیر بگذاریم، کنترل شرایط زندگی را در دست بگیریم و ایمان داشته باشیم که تصمیم‌ها و رفتارهای ما می‌تواند باعث ایجاد تغییر شود. (گفته می‌شود افرادی که کنترل درونی ندارند، بیش‌تر مستعد ابتلا به افسردگی هستند.)
• به کودک حس مهم و مفید بودن را منتقل می‌کند؛ این موضوع در آینده رضایت درونی کودک را افزایش می‌دهد و برای ایجاد روابط اجتماعی، وارد شدن به اجتماع و پذیرفتن مسئولیت‌های شغلی ضروری است.
• انگیزه‌ی درونی کودک را تقویت می‌کند؛ وقتی کودک می‌بیند که فضایی برای مستقل بودن دارد و می‌تواند از عهده‌ی کارهایی بر بیاید، انگیزه‌ی بیش‌تری می‌گیرد که اقدامات مثبتی برای خودش و اطرافیان انجام دهد.
• سطح خودآگاهی کودک را بالا می‌برد و موجب می‌شود برای دیگران هم اهمیت بیش‌تری قائل باشد.
• قدرت تصمیم‌گیری کودک را افزایش می‌دهد؛ توانایی تصمیم‌گیری به حس اعتمادبه‌نفس وابسته است. تقویت استقلال در کودکان با افزایش اعتمادبه‌نفس، قدرت تصمیم‌گیری را هم افزایش می‌دهد.
• جعبه‌ابزار مهارت‌های کودک را کامل‌تر می‌کند؛ چون به کودک کمک می‌کند مهارت‌هایی مثل همکاری، نظم، انضباط، صبر، تمرکز و … را بیاموزد.
• سلامت روان کودک را افزایش می‌دهد؛ مسئولیت‌پذیری، عزت‌نفس، اعتماد به نفس، حس توانمندی، انگیزه‌ی درونی و مجموعه‌ی فوایدی که در موارد قبل گفته شد، در بلندمدت به افزایش سلامت روان کودک کمک می‌کند.

بیشتر بخوانید:

• پول تو جیبی دادن به کودکان
• کودک لوس
• چطور کودکتان را برای کلاس اول آماده کنید؟

کلام آخر

به پایان مقاله‌ی تقویت استقلال در کودکان رسیدیم. به طور خلاصه، آموزش استقلال به کودکان یعنی به آن‌ها این حس را منتقل کنیم که به توانایی‌هایشان ایمان داریم و می‌دانیم که می‌توانند از عهده‌ی چالش‌ها بر بیایند. البته که این آموزش چالش‌هایی برای والدین دارد؛ چون لازم است کنار بایستیم و با صبوری اجازه دهیم کودک مسئولیت‌هایی را انجام دهد. اما این صبوری‌ها به فرزندمان کمک می‌کند که در آینده شخصیت مستقل و خودساخته‌ای داشته باشد.

شما برای آموزش استقلال به فرزندتان از چه روش‌هایی استفاده می‌کنید؟ نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.

منابع:

• childmind.org
• littlesunshine.com