ترس از تاریکی در کودکان یکی از شایع‌ترین نگرانی‌های شبانه است. در مطالعه‌ای بر روی کودکان ۴ تا ۱۲ ساله، بیش از ۷۳٪ آن‌ها ترس از تاریکی گزارش کرده‌اند. در این مقاله، ابتدا به دلایل بروز ترس کودک از تاریکی می‌پردازیم، سپس نشانه‌ها و شدت آن را بررسی میکنیم و در پایان راهکارهای علمی و کاربردی برای کمک به کودک ارائه خواهیم داد تا والدین بتوانند با اطمینان بیشتری در مسیر کاهش این ترس همراه او باشند. (منبع)
ترس از تاریکی در کودکان چیست؟
ترس از تاریکی در کودکان که در علم روان‌شناسی با عنوان نیکتوفوبیا (Nyctophobia) شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین ترس‌های رشدی در سنین پایین است. این ترس معمولاً بین ۳ تا ۶ سالگی بروز می‌کند؛ زمانی که کودک کم کم متوجه می‌شود دنیای بیرون همیشه امن نیست و تخیلش بسیار فعال است. تاریکی، که میدان دید را محدود می‌کند، برای او محیطی ناشناخته و تهدیدآمیز جلوه می‌دهد.
در این وضعیت، بسیاری از کودکان هنگام خوابیدن بی‌قرار می‌شوند، از تنها ماندن در اتاق خودداری می‌کنند یا حتی کابوس می‌بینند. در اغلب موارد، نیکتوفوبیا یک مرحله طبیعی از رشد محسوب می‌شود و با افزایش سن و رشد شناختی کاهش می‌یابد. اما اگر شدت آن زیاد باشد یا طولانی شود، می‌تواند به یک فوبیای واقعی تبدیل شود و خواب، اعتمادبه‌نفس یا حتی روابط اجتماعی کودک را تحت تأثیر قرار دهد. شناخت درست این پدیده به والدین کمک می‌کند با همدلی، ایجاد حس امنیت و استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی، کودک را در عبور از این مرحله یاری کنند.
«ترس از تاریکی می‌تواند توسط کودکی که هوشیار است در شرایط کم‌نور یا تاریک تجربه شود. به عبارت ساده‌تر، کودکی که محیط را خیلی دقیق می‌بیند یا به جزئیات توجه زیادی دارد، ممکن است در تاریکی بیشتر از دیگران بترسد.» (منبع)
لازم به ذکر است که برای آشنایی بیشتر با مباحث فرزند پروری چیست؟ و سبک‌های فرزند پروری، می‌توانید به همین مقالات مراجعه کنید.
نشانه‌های رفتاری ترس از تاریکی در کودک
ترس از تاریکی در کودکان می‌تواند نشانه‌های رفتاری متعددی داشته باشد. این نشانه‌ها می‌توانند در سنین مختلف و با شدت‌های متفاوت بروز کنند. در صورتی که این رفتارها تداوم داشته باشند و بر کیفیت زندگی کودک تأثیر بگذارند، مشاوره با یک متخصص توصیه می‌شود.
در ادامه به برخی از مهمترین نشانه‌های رفتاری ترس از تاریکی در کودک می‌پردازیم:
- اجتناب از خوابیدن در شب: کودک ممکن است از رفتن به رختخواب خودداری کند یا درخواست کند که چراغ‌ها روشن بمانند تا از تاریکی بترسد.
- اضطراب هنگام شب: در هنگام شب یا قبل از خواب، کودک ممکن است دچار اضطراب شدید شود و از تنها بودن در اتاق تاریک بترسد.
- بیداری‌های مکرر شبانه: کودک ممکن است در طول شب بیدار شود و درخواست کند که نزد والدین خود بخوابد یا چراغ‌ها روشن بمانند.
- کابوس‌های شبانه: کابوس‌های مرتبط با تاریکی یا موجودات خیالی می‌تواند باعث بیداری‌های ناگهانی و ترس در کودک شود.
- ترس از مکان‌های تاریک: کودک ممکن است از ورود به مکان‌های تاریک مانند زیرزمین، انباری یا اتاق‌های بدون پنجره خودداری کند.
- رفتارهای اجتنابی: کودک ممکن است از فعالیت‌هایی که در شب انجام می‌شوند، مانند بازی در حیاط یا رفتن به مهمانی‌ها، اجتناب کند.
- وابستگی به منابع نوری: استفاده از چراغ خواب، چراغ قوه یا دیگر منابع نوری برای احساس امنیت در هنگام خواب.
- اضطراب جدایی: ترس از تنها بودن در شب می‌تواند به اضطراب جدایی در کودک از والدین مرتبط باشد.
- رفتارهای تکرار: برخی کودکان ممکن است با تکرار رفتارهایی مانند چک کردن زیر تخت یا کمد، تلاش کنند تا از موجودات خیالی در امان باشند.
- تغییرات در رفتار اجتماعی: کودک ممکن است از حضور در جمع‌های شبانه یا فعالیت‌های گروهی در شب خودداری کند.
- شکایت جسمی: برخی کودکان ممکن است از سردرد، دل‌درد یا تهوع شکایت کنند که ممکن است ناشی از اضطراب مرتبط با تاریکی باشد.
- ناتوانی در مدیریت ترس: کودک ممکن است نتواند احساس ترس خود را مدیریت کند و این ترس بر رفتارهای روزمره او تأثیر بگذارد.
در ضمن، اگر تمایل به یادگیری عمیق‌تری درباره‌ی اصول تربیت کودک دارید پیشنهاد میکنیم این مقاله را مطالعه کنید.
چه زمانی ترس از تاریکی طبیعی است و چه زمانی نیاز به بررسی دارد؟
ترس از تاریکی در کودکان خیلی رایج است. اگر کودک شما هم این ترس را دارد، نگران نباشید؛ حدود ۴۵ تا ۸۰ درصد کودکان ۱۲ ساله و کوچکتر، در طول دوران کودکی خود دست‌کم یک بار از تاریکی می‌ترسند. این ترس معمولاً در سنین ۷ تا ۹ سالگی افزایش می‌یابد و به اوج خود می‌رسد. خبر خوب این است که تا سن ۱۲ سالگی، اکثر کودکان این ترس را پشت سر می‌گذارند. تا زمانی که این ترس موقت باشد و زندگی روزمره را مختل نکند، نگران‌کننده نیست.
ترس کودک از تاریکی چه زمانی نیاز به بررسی دارد؟
ترس از تاریکی زمانی غیرطبیعی است که زندگی فرد را مختل کند. در کودکان، اگر ترس با گریه‌های شدید شبانه، امتناع مداوم از خوابیدن تنها یا اضطراب در طول روز همراه باشد، ممکن است به استرس، تجربه تلخ یا مشکلات عاطفی مرتبط باشد. در بزرگسالان، اگر ترس باعث اجتناب از فعالیت‌های شبانه یا وابستگی شدید به نور شود، می‌تواند نشانه فوبیا یا اضطراب باشد. در چنین مواردی، مشاوره با روانشناس برای شناسایی و رفع ریشه مشکل توصیه می‌شود.
راهکارهای علمی برای کاهش ترس از تاریکی در کودکان
ترس از تاریکی کودکان معمولاً بخشی از فرآیند طبیعی رشد است، اما در برخی موارد ممکن است نیاز به مداخله داشته باشد. در ادامه، به بررسی راهکارهای علمی و عملی برای کاهش ترس از تاریکی در کودکان می‌پردازیم.
۱_ استفاده از نور شبانه ملایم
استفاده از چراغ خواب یا نور شبانه با شدت کم می‌تواند به کودکان کمک کند تا احساس امنیت بیشتری داشته باشند. مهم است که نور انتخابی، ملایم و غیرمستقیم باشد تا خواب کودک مختل نشود.
۲_ ایجاد روتین خواب ثابت
برنامه‌ریزی منظم برای زمان خواب، مانند خواندن کتاب، گفتن داستان یا آواز خواندن، می‌تواند به کودک کمک کند تا با آرامش به خواب برود و ترس‌های شبانه کاهش یابد.
۳_ استفاده از روش‌های آرام‌سازی
آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، تجسم مثبت یا استفاده از عروسک‌های محبوب می‌تواند به کاهش اضطراب کودک کمک کند.
۴_ مواجهه تدریجی با تاریکی
مواجهه تدریجی با محیط‌های تاریک، به‌طور مثال با خاموش کردن چراغ‌ها برای مدت زمان کوتاه و افزایش تدریجی آن، می‌تواند به کودک کمک کند تا به تاریکی عادت کند و ترس‌هایش کاهش یابد.
۵_ تأکید بر واقعیت و خیال
توضیح به کودک درباره تفاوت بین واقعیت و خیال، مانند اطمینان دادن به او که هیولاها وجود ندارند، می‌تواند به کاهش ترس‌های غیرمنطقی کمک کند.
۶_ استفاده از داستان‌ها و کتاب‌های آموزشی
خواندن کتاب‌هایی که موضوع آن‌ها ترس از تاریکی است و نشان می‌دهند که چگونه شخصیت‌ها با این ترس مقابله می‌کنند، می‌تواند به کودک الگو بدهد و ترس‌هایش را کاهش دهد.
۷_ تقویت اعتماد به نفس
تشویق کودک به مواجهه با ترس‌هایش و پاداش دادن به او برای تلاش‌هایش می‌تواند اعتماد به نفس او را افزایش دهد و ترس‌های شبانه را کاهش دهد.
۸_ مشاوره با متخصص
اگر ترس کودک از تاریکی شدید و مداوم باشد و بر خواب یا رفتارهای روزمره او تأثیر بگذارد، مشاوره با روانشناس کودک می‌تواند مفید باشد.
بازی‌ها و تمرین‌های عملی برای غلبه بر ترس از تاریکی
غلبه بر ترس از تاریک در کودکان نیازمند صبر، حمایت والدین و تمرین‌های عملی است. بازی‌ها و تمرین‌ها می‌توانند هم سرگرم‌کننده باشند و هم کودک را به تدریج با تاریکی آشنا کنند.
در ادامه چند روش عملی و کاربردی را برای ترس کودک از تاریکی توضیح می‌دهیم:
۱_ بازی روشنایی و تاریکی
کودک را تشویق کنید تا در یک اتاق با چراغ ملایم بازی کند و به تدریج نور را کم کنید. می‌توانید بازی‌های ساده مثل پیدا کردن اشیاء یا ساختن داستان‌های کوتاه را انجام دهید. این تمرین باعث می‌شود کودک به آرامی به تاریکی عادت کند و ترسش کاهش یابد.
۲_ داستان‌گویی با چراغ شبانه
در اتاق تاریک با چراغ شبانه، برای کودک داستان بخوانید که شخصیت‌ها با تاریکی مواجه می‌شوند و بر ترسشان غلبه می‌کنند. این کار به کودک کمک می‌کند تا راه‌های مقابله با ترس را یاد بگیرد و احساس امنیت کند.
۳_ نقش‌آفرینی و تئاتر کوچک
با کودک بازی کنید که او قهرمان داستان است و باید از یک اتاق تاریک عبور کند. شما می‌توانید نقش همراه و محافظ او را بازی کنید. این تمرین باعث افزایش اعتماد به نفس و کاهش اضطراب می‌شود.
۴_ بازی با سایه‌ها
با استفاده از چراغ دستی یا چراغ شبانه، سایه‌هایی بسازید و کودک را تشویق کنید شکل‌های سایه را تشخیص دهد یا حتی داستان‌های خنده‌دار درباره‌شان بسازد. این کار تخیل کودک را کنترل می‌کند و ترس غیرمنطقی را کاهش می‌دهد.
۵_ تمرین تنفس و آرام‌سازی
با کودک تمرین‌های ساده تنفس عمیق و شمردن آرام را انجام دهید. می‌توانید هنگام بازی یا قبل از خواب این تمرین را انجام دهید تا کودک یاد بگیرد در شرایط ترسناک آرام بماند.
۶_ چالش کوتاه مدت با تاریکی
با کودک توافق کنید که برای مدت کوتاه چراغ اتاق خاموش شود، سپس به تدریج زمان را افزایش دهید. هر بار که کودک موفق شد، او را تشویق و تحسین کنید. این روش «مواجهه تدریجی» نام دارد و بسیار مؤثر است.
۷_ استفاده از عروسک یا شیء حمایتی
به کودک اجازه دهید هنگام تاریکی یک عروسک، پتوی نرم یا شیء مورد علاقه‌اش را همراه داشته باشد. این وسیله به او احساس امنیت می‌دهد و ترس را کاهش می‌دهد.
نقش والدین در مدیریت ترس‌های شبانه کودک
ترس‌های شبانه در کودکان، به ویژه ترس از تاریکی، یکی از رایج‌ترین نگرانی‌های والدین است. نقش والدین در مدیریت و کاهش این ترس‌ها بسیار مهم است.
در ادامه نقش والدین در مدیریت ترس‌های شبانه کودک را توضیح می‌دهیم:
۱_ شنیدن و اعتبار دادن به احساسات کودک
والدین باید به کودک اجازه دهند احساسات و ترس‌هایش را بیان کند و به او نشان دهند که این ترس‌ها طبیعی هستند. جملاتی مانند «می‌دانم که تاریکی تو را می‌ترساند و این طبیعی است» باعث کاهش اضطراب کودک می‌شود.
۲_ ایجاد امنیت و آرامش
حضور والدین هنگام خواب، چراغ شبانه ملایم و اشیاء مورد علاقه کودک می‌توانند حس امنیت ایجاد کنند. وقتی کودک احساس کند تحت حمایت است، ترس‌هایش کاهش می‌یابد.
۳_ الگوی رفتاری مثبت
والدین با رفتار خود می‌توانند به کودک نشان دهند که تاریکی خطرناک نیست. آرامش والدین، صحبت‌های دلگرم‌کننده و مواجهه تدریجی با تاریکی، کودک را به اعتماد به نفس بیشتر هدایت می‌کند.
۴_ استفاده از داستان‌ها و بازی‌ها
خواندن داستان، بازی با سایه‌ها و نقش‌آفرینی می‌تواند به کودک کمک کند تا ترس‌هایش را بهتر درک کند و راه‌های مقابله با آن را یاد بگیرد.
۵_ ثبات در روتین خواب
برنامه خواب منظم، خواندن کتاب، آواز یا قصه قبل از خواب، و استفاده از چراغ شبانه، کودک را به آرامش و عادت به محیط تاریک هدایت می‌کند.
۶_ شناسایی و مدیریت عوامل اضطراب‌آور
والدین باید توجه داشته باشند که گاهی استرس‌های روزمره، تغییرات محیطی یا مشاهده فیلم‌های ترسناک ترس از تاریکی را تشدید می‌کند و باید این عوامل کاهش یابند.
۷_ مشاوره با متخصص در صورت نیاز
اگر ترس کودک شدید و مداوم باشد و خواب یا زندگی روزمره او را مختل کند، والدین باید به روانشناس کودک مراجعه کنند تا راهکارهای تخصصی ارائه شود.
تأثیر قصه‌گویی و نورپردازی اتاق خواب در آرامش کودک
قصه‌گویی و نورپردازی مناسب اتاق خواب می‌توانند به کودکان کمک کنند تا آرامش بیشتری پیدا کنند و ترس از تاریکی را کاهش دهند.
قصه‌گویی بخشی از روتین خواب منظم است. خواندن تعداد مشخصی کتاب قبل از خواب، مانند داستان‌های آرام‌بخش، به کودک احساس امنیت می‌دهد و ذهن او را از افکار ترسناک دور می‌کند. این کار با صدای آرام والدین انجام شود و با جملات مثبت مانند «دوستت دارم، شب بخیر» تمام شود. قصه‌گویی تخیل کودک را به سمت چیزهای خوب هدایت می‌کند و او را برای خواب آماده می‌سازد.
نورپردازی هم نقش مهمی دارد. استفاده از چراغ شب با نور کم‌رنگ، برای بیشتر کودکان مناسب است. این نور نباید خیلی روشن باشد تا چرخه خواب را مختل نکند یا کودک را به تاریکی عادت ندهد. چراغ شب به کودک کمک می‌کند بدون ترس کامل از تاریکی، احساس راحتی کند. ترکیب قصه‌گویی با نورپردازی مناسب، محیطی آرام و امن ایجاد می‌کند که ترس را کم می‌کند و خواب بهتری فراهم می‌آورد.
دلایل اصلی ترس از تاریکی در سنین مختلف
در ادامه ۱۰ دلیل مهم برای ترس از تاریکی در سنین مختلف کودکان را شرح می‌دهیم:
۱_ پیشینه تکاملی و غریزه بقا
از گذشته‌های دور، انسان‌ها در روز فعال بودند و شب هنگام، حیوانات شکارچی بیرون می‌آمدند. این تجربه تاریخی باعث شده انسان به‌طور طبیعی نسبت به تاریکی حساس باشد. این واکنش غریزی هنوز در کودکان وجود دارد و موجب احساس خطر در تاریکی می‌شود.
۲_ ناتوانی در دیدن محیط
در تاریکی، چشم انسان نمی‌تواند محیط اطراف را به‌خوبی تشخیص دهد. کودکان نیز وقتی قادر به دیدن واضح نیستند، ممکن است تصور کنند چیزهای خطرناک در اطرافشان پنهان شده‌اند. این تصور، ترس آن‌ها را تشدید می‌کند.
۳_ تخیل فعال و مرزهای مبهم
واقعیت کودکان خردسال هنوز نمی‌توانند به‌خوبی بین واقعیت و خیال تفاوت بگذارند. بنابراین ممکن است سایه‌ای روی دیوار، صدای باد یا شکل مبلمان را هیولا یا دزد تصور کنند.
۴_ تجربه‌های ناخوشایند در تاریکی
اگر کودکی در تاریکی زمین خورده باشد، کابوس دیده باشد یا در اتاق تاریک گیر افتاده باشد، این خاطره در ذهنش باقی می‌ماند و باعث می‌شود دفعه‌های بعد تاریکی را تهدیدآمیز ببیند.
۵_ زمینه‌های اضطرابی یا وراثتی
برخی کودکان به‌طور ذاتی حساس‌ترند یا در خانواده‌هایی بزرگ شده‌اند که اضطراب در آن‌ها رایج است. این زمینه‌ها می‌تواند باعث شود کودک زودتر و شدیدتر از دیگران دچار ترس از تاریکی شود.
۶_ جدایی از والدین و احساس تنهایی
با بزرگ‌تر شدن کودک و تجربه جدایی از والدین (مثلاً رفتن به مدرسه یا خوابیدن در اتاق جداگانه)، احساس تنهایی برای او سخت‌تر می‌شود. تاریکی این حس را تشدید می‌کند و موجب ترس می‌شود.
۷_ تأثیر رسانه‌ها و داستان‌های ترسناک
فیلم‌ها، کارتون‌ها یا داستان‌های ترسناک ممکن است تصاویری از هیولاها یا دزدها را وارد ذهن کودک کنند. این تصاویر در ذهن باقی می‌مانند و شب‌ها باعث ترس می‌شوند.
۸_ تغییرات بزرگ یا استرس
تغییراتی مانند جابه‌جایی خانه، ورود به مدرسه جدید یا تنش‌های خانوادگی می‌توانند اضطراب کودک را افزایش دهند. این اضطراب ممکن است به شکل ترس از تاریکی بروز کند.
۹_ مشکلات خواب و بیدار شدن‌های مکرر
کودکانی که خواب سبکی دارند یا شب‌ها زیاد بیدار می‌شوند، در تاریکی احساس ناامنی بیشتری دارند. هر صدای کوچک ممکن است برایشان تهدیدآمیز به نظر برسد.
۱۰_ وابستگی به نور و حضور والدین
برخی کودکان فقط در حضور والدین یا با چراغ روشن احساس آرامش دارند. نبود این شرایط می‌تواند احساس ناامنی آن‌ها را افزایش دهد و تاریکی را ترسناک‌تر کند.
اشتباهات رایج والدین در برخورد با ترس کودک از تاریکی
والدین گاهی با بهترین نیت، اشتباهاتی انجام می‌دهند که در واقع مهارت کودک در مقابله با ترس از تاریکی را کاهش می‌دهد. در ادامه رایج‌ترین اشتباهات والدین در برخورد با ترس کودک از تاریکی را شرح می‌دهیم:
- نادیده گرفتن ترس کودک: گفتن جملاتی مثل «این چیزی نیست، ترسناک نیست!» باعث می‌شود کودک احساس کند احساساتش مهم نیست.
- تلاش بیش از حد برای آرام کردن کودک: حضور مداوم والدین برای آرام کردن کودک، یادگیری مدیریت ترس به صورت مستقل را کاهش می‌دهد.
- استفاده از تهدید یا تنبیه: جملاتی مانند «تو باید شجاع باشی» یا «اگر نترسی، تنها بخواب» اضطراب کودک را افزایش می‌دهد.
- بی‌ثباتی در برنامه خواب و نورپردازی اتاق: تغییر مکرر چراغ شب یا روش خواب، باعث سردرگمی و افزایش ترس می‌شود.
- عدم گفتگو درباره ترس: کودکان نیاز دارند احساسات خود را بیان کنند و با پرسیدن سوالات مشخص و تایید احساسات آن‌ها، مهارت مقابله با ترس تقویت می‌شود.
با پرهیز از این اشتباهات و استفاده از روش‌های علمی و صبورانه، والدین می‌توانند به کودک کمک کنند ترس از تاریکی را مدیریت کرده و اعتماد به نفس پیدا کند.
چه زمانی باید به روانشناس یا مشاور کودک مراجعه کرد؟
مراجعه به روانشناس یا مشاور کودک زمانی ضروری است که ترس از تاریکی در کودک زندگی روزمره او را مختل کند یا شدت آن بیش از حد معمول باشد. اگر کودک به طور مداوم کابوس‌های شدید ببیند، از خوابیدن در اتاق خود امتناع کند یا شب‌ها با گریه و وحشت بیدار شود، این نشانه‌ها عادی نیست. همچنین، اگر ترس در طول روز به صورت اضطراب، بدخلقی یا اجتناب از فعالیت‌های عادی دیده شود، باید بررسی شود. برای مثال، کودکی که از رفتن به مکان‌های تاریک مانند انباری وحشت دارد یا حتی روزها درباره تاریکی نگران است، ممکن است مشکلی عمیق‌تر داشته باشد.
در مواردی که ترس کودک به تجربه‌های تلخ، مانند از دست دادن عزیزی یا تغییرات بزرگ زندگی، مرتبط باشد، مشاوره حرفه‌ای کمک می‌کند. روانشناس می‌تواند با روش‌هایی مانند بازی‌درمانی یا گفت‌وگو، ریشه ترس را شناسایی و کودک را برای مقابله با آن توانمند کند. اگر تلاش‌های والدین، مانند قصه‌گویی یا ایجاد روتین آرام، نتیجه ندهد، مراجعه به متخصص ضروری است. شروع با پزشک اطفال برای ارجاع به روانشناس توصیه می‌شود.
کلام آخر
ترس از تاریکی در کودکان اغلب بخشی از رشد طبیعی است، اما با همدلی، ایجاد روتین خواب منظم، استفاده از قصه‌گویی آرام‌بخش و نورپردازی مناسب، می‌توان این ترس را کاهش داد. اگر ترس زندگی کودک را مختل کرد، مشاوره با روانشناس کودک ضروری است. با صبر و حمایت، کودک می‌تواند این مرحله را با اعتمادبه‌نفس پشت سر بگذارد.
منابع:
