محیط خانواده اولین جایی است که رشد، تربیت و پرورش کودک از آنجا استارت می‌خورد. تمام اندوخته‌های تربیتی مثبت و منفی که کودک از بدو تولد از خانواده جمع می‌کند، تا پایان عمر همراه اوست و خواه ناخواه در آینده او تاثیرگذار است.
پس خیلی مهم است که قبل از تولد و تصمیم به فرزندآوری، درباره فرزند پروری، اصول و سبکهای محتلف آن اطلاعات کافی داشته باشید.
در این مقاله از وبلاگ سلام آگاهی قرار است بگوییم فرزند پروری چیست و اهمیت، سبک‌ها و اصول آن را زیر ذره‌بین ببریم. تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
فرزند پروری چیست؟
به زبان خیلی ساده، فرزندپروری مجموعه اقدامات و رفتارهایی است که والدین یا مراقبان اصلی کودک برای تربیت و رشد و پرورش جسمی، عاطفی، اجتماعی و شناختی کودک، از بدو تولد تا بزرگسالی (در تمام طول عمر او) انجام می‌دهند.
فرزندپروری شامل این موارد می‌شود:
- تسهیل فرایند تربیت کودک از بدو تولد تا پایان عمر و آماده کردن او برای نقش‌های بزرگسالی،
- مراقبت و پرورش دائمی کودک برای حفظ سلامت و امنیت او،
- انجام مسئولیت‌های والدینی،
- ایجاد محیطی سالم، حمایتگر و امن در حین رشد کودک،
- انجام اقداماتی برای تضمین رشد اجتماعی و آموزش که با ارزش‌های شما همسو است،
- فراهم کردن یک زندگی با ثبات مالی (منظور از ثبات مالی، ثروتمند بودن نیست)،
- سازگاری با نیازهای در حال تغییر کودک در حین رشد و تکامل
- رفع نیازهای اساسی
احتمالاً می‌خواهید بدانید:
چرا توجه به فرزند پروری اهمیت دارد؟
همان‌طور که گفتیم، فرزندپروری فقط این نیست که به نیازهای اولیه و اساسی کودک مثل خوراک، پوشاک و فراهم کردن سرپناه پاسخ دهید! تامین امنیت و سلامت و نیازهای اولیه کودک، اقدامات حیاتی برای رشد و بقا هستند؛ ولی تنها جنبه فرزندپروری نیستند.
آماده کردن کودکان برای بزرگسالی و چالش‌های زندگی، نقش اصلی والدین و هدف اصلی فرزندپروری است. در واقع شما با فرزند پروری، شخصیت و هویت، سلامت روان، نحوه روابط و ارتباطات فرزند با خودتان و دیگران، ارزش‌ها، عقاید و باورها، عزت نفس و اعتمادبهنفس، تحصیل، شغل و به‌طور کلی آینده فرزندان در بزرگسالی را شکل می‌دهید.
در ضمن، والدین مهم‌ترین نقش را در رشد کلی فرزند خود دارند. این سبک و نحوه فرزند پروری والدین است که شخصیت کودک را در بزرگسالی رشد می‌دهد و باعث ارتقای جسمی، عاطفی و اجتماعی او در آینده می‌شود.
کودکان خردسالی که با دلبستگی ایمن و سالم به والدین خود رشد می‌کنند، شانس بیشتری برای ایجاد روابط شاد و رضایت‌بخش با دیگران در زندگی خود دارند.
فرزندپروری ۴ سبک اصلی دارد که در نظریه روانشناسی بامریند مطرح شده است. در بخش بعدی می‌خواهیم نگاهی به این سبک‌ها بیندازیم.
بیشتر بخوانید:
سبک های فرزند پروری را بشناسید!
سبک های فرزند پروری شامل چهار سبک مقتدرانه، سهل‌گیرانه، مستبدانه و طردکننده است. هر کدام از این سبکهای فرزندپروری، در سطوح میزان تقاضا و پاسخگویی کودک و والد، متفاوت از هم هستند.
اغلب روانشناسان کودک، فرزندپروری مقتدرانه را بهترین و استانداردترین سبک تربیتی معرفی کرده‌اند؛ ولی خب در کل ما چیزی با عنوان بهترین سبک فرزندپروری برای همه نداریم. چرا؟
چون هر خانواده می‌تواند رویکرد منحصربهفرد خودش را در تربیت و پرورش فرزند داشته باشد و لزوماً روشی که برای یک خانواده جواب می‌دهد، برای دیگری موثر نیست.
به علاوه، شرایط همیشه برای همه ما یکسان و ثابت نیست که صرفاً با یک سبک خاص فرزندمان را تربیت کنیم. گاهی اوقات شرایط ایجاب می‌کند، رویکردمان را کمی تغییر دهیم و از تلفیقی از هر ۴ سبک کمک بگیریم.
بگذریم؛ برگردیم سر بحث اصلی خودمان و ویژگی‌های هر یک از سبکهای فرزندپروری را اجمالاً بررسی کنیم.
1ـ فرزندپروری مقتدرانه
در این سبک فرزندپروری، رابطه‌ای گرم، صمیمی، قانون‌مند و توام با احترام بین والد و فرزند جاری است. بچه‌هایی که با این سبک فرزندپروری بزرگ می‌شوند، فضای امنی برای بروز نیازها، احساسات و اظهار نظر دارند.
والدین مقتدر کودکان را محدود نمی‌کنند؛ بلکه برعکس با تعیین چارچوب‌ها و مشخص‌کردن حدومرزها دست بچهها را برای تصمیم‌گیری و انتخاب باز می‌گذارند و استقلال آنها را در نظر می‌گیرند.
طبیعتاً بچه‌هایی که در چنین شرایطی رشد می‌کنند و بزرگ می‌شوند، از نظر سلامت روان، مهارت‌های اجتماعی، عزت نفس، مسئولیت‌پذیری، مدیریت خشم و… پخته‌تر از سایرین هستند.
2ـ فرزندپروری سهل‌گیرانه
این والدین یک جمله معروف دارند: «من با بچه‌م مثل دوستم!» والدین سهل‌گیر با خوشی بچهها خوشحال‌اند و با ناراحتی آنها ناراحت! برای همین هم کمترین سخت‌گیری را نسبت به آنها دارند و به‌ندرت می‌بینید که قوانین و انتظارات سفت و سختی را برای بچهها وضع و اجرا کنند.
اولویت و ارزش اصلی در این سبک فرزندپروری، تامین نیازه‌های مادی، عاطفی و اجتماعی کودک به نحو احسن و در بهترین حالت ممکن است. در ضمن رابطه والد و فرزندی از نظر عاطفی، اغلب امن و سالم است.
ولی خب از آن طرف چون هیچ محدودیت و چارچوب مشخصی برای کودک تعیین نمی‌شود، پیامدهای منفی مثل عدم استقلال، لجبازی، وابستگی شدید به والدین، مشکلات عاطفی و رفتاری و… را هم در پی دارد.
3ـ فرزندپروری مستبدانه
این تیپ فرزندپروری یک دیکتاتوری به تمام معناست! والدین مستبد انتظارات زیاد و قوانین محکم و غیرقابل تغییری دارند و می‌خواهند تک‌تک آنها بی هیچ حرفی اطاعت و اجرا شود.
این والدین تحت هر شرایطی حرف، حرف خودشان است و علاقه‌ای به شنیدن رای و نظر بچهها یا بحث و گفتگو ندارند. شیوههای انضباطی آنها اغلب اوقات با تهدید و تنبیه همراه است و همدلی و درک کودکان اغلب اوقات برایشان بی‌معناست!
کودکانی که در چنین فضایی رشد می‌کنند، در سنین بزرگسالی از نظر سلامت روانی آسیب‌پذیرند، بی‌اعتمادبه‌نفس‌اند، دنبال تایید دیگران هستند و در تصمیم‌گیری درباره مسائل مختلف و کنترل خشم ضعیف عمل می‌کنند.
3ـ فرزندپروری طردکننده
آخرین سبک، فرزندپروری طردکننده است. همان‌طور که می‌توانید از اسمش حدس بزنید، در این روش تربیتی ارتباط، مشارکت و تعامل جدی‌ای بین والد و فرزند شکل نمی‌گیرد و تمام نیازهای فرزند، چه عاطفی، چه جسمی و چه اجتماعی نادیده گرفته می‌شود و والدین تلاشی برای تامین آن نمی‌کنند. (یا عمداً یا سهواً) در واقع فرزندان خودشان مسئول رسیدگی به نیازها و تربیت‌شان هستند.
تا اینجا فهمیدیم فرزند پروری چیست، چرا مهم است و خلاصه‌ای از سبکهای پرورش فرزند را مرور کردیم. در کنار این سبک‌ها یک‌سری اصول پایه‌ای هم برای تربیت فرزند وجود دارد که بد نیست آنها را بشناسید.
اصول فرزند پروری از دید روانشناسی
گفتیم که هدف از فرزندپروری، پرورش و تربیت فرزندانی شاد، سالم و سازگار، در یک محیط امن و حمایتگر است. برای اینکه به این هدف نائل شوید، باید ۵ اصل اساسی را در استراتژی‌های فرزندپروری خودتان جا دهید.
این اصول عبارتند از:
1ـ ایجاد دلبستگی ایمن
دلبستگی ایمن یعنی کودک بتواند به مراقبان اصلی خود به‌عنوان پایگاه و تکیه‌گاهی امن برای کشف جهان و اطرافش نگاه کند.
بر اساس تئوری دلبستگی، پیوند عاطفی ایجاد شده (مخصوصاً در ماه‌های اول) بین کودک و مراقبان اصلی او (پدر و مادر) تأثیر زیادی بر رشد اجتماعی و عاطفی او دارد.
وقتی مراقبان به‌طور مداوم، گرم و صمیمی و بلافاصله پاسخگو نیازهای کودک باشند، کودک احساس امنیت می‌کند و استقلال و عزت نفسش تقویت می‌شود. با انجام این کارها می‌توانید در فرزندتان دلبستگی ایمن ایجاد کنید:
- در آغوش گرفتن نوزادان،
- نشان دادن محبت از طریق بوسیدن و خوابیدن کنار او،
- پاسخ دادن سریع به گریه‌ها/درخواست‌ها،
- ابراز احساسات آشکار.
این کارها، پایه و اساس اعتماد کودک به والدین است و اعتمادبهنفس لازم برای انجام مهارت‌های اجتماعی سالم را تشکیل می‌دهد.
بیشتر بخوانید:
2ـ احترام
احترام یکی از اصول اساسی در فرزندپروری است. همه آدم‌ها شایسته احترام هستند و خیلی مهم است که با کودکان (نه فقط با کودکان، بلکه با همه آدم‌ها، حیوانات و…) با وقار، ادب و احترام رفتار کنیم. احترام و روابط محترمانه باعث افزایش عزت نفس و ایجاد اعتماد نسبت به والدین می‌شود.
برخی از راه‌هایی که می‌توانید احترام را به کودک نشان و یاد بدهید عبارتند از:
- گوش دادن فعال به صحبت‌های کودکان بدون قضاوت و پیش‌داوری و در نظر گرفتن دیدگاه آنها،
- تشریح قوانین و انضباط به‌صورت محترمانه و با مهربانی به‌جای تهدید به مجازات،
- احترام به مرزهای شخصی با عدم دست زدن یا تجاوز به حریم خصوصی بدون اجازه،
- استفاده از زبان مثبت در اصلاح رفتار به‌جای توهین.
3ـ فعال و کنشگر بودن
والدین کنشگر با پیش‌بینی و بررسی علل ریشه‌ای یک اتفاق، چالش‌ها را قبل از تشدید و بزرگ شدنشان، به‌آرامی حل و فصل می‌کنند. آنها با در نظر گرفتن مرحله رشدی، خلق‌وخو و موقعیت خانوادگی فرزندشان، از قبل به مشکلات احتمالی فکر می‌کنند و تدابیری برای پیشگیری از آن می‌اندیشند. برخی از استراتژی‌های پیشگیرانه عبارتند از:
- ایجاد روال‌هایی برای تعیین انتظارات روشن،
- آموزش مهارت‌های حل مسئله به بچهها برای کاهش تنش،
- توجه به محرک‌های رفتار نادرست برای جلوگیری از تشدید تنش.
4ـ رهبری همدلانه
به‌جای بیش از حد سهل‌انگاری کردن یا کنترل و مدیریت مستبدانه رفتارهای کودک، بهتر است که والدی مثبت‌اندیش، همدل و خیرخواه باشید که با بیان انتظارات و قوانین به‌طور روشن و شفاف، کودکان را به سمت استقلال فردی سوق می‌دهد. برخی از شیوههای رهبری همدلانه عبارتند از:
- گوش دادن به حرفهای کودک برای درک دیدگاه او قبل از تصمیم‌گیری،
- توضیح استدلال پشت قوانین بدون عصبانیت، دعوا، تهدید و…،
- ارائه گزینه و انتخاب‌هایی به کودک برای آموزش تصمیم‌گیری در محدوده مشخص،
- تعریف و تمجید از تلاش و رشد شخصیت، نه فقط تشویق کودک برای دستاوردها،
- مشارکت با کودکان برای حل مشترک مشکلات.
5ـ استراتژی‌های انضباطی مثبت
هدف از تشویق و تنبیه بچهها چیست؟ آموزش! برای فرزند پروری موفق و تاثیرگذار، بهتر است که تا جای ممکن روش‌های تنبیهی را حذف و روی استراتژی‌های انضباطی مثبت و تشویقی تمرکز کنید.
برخی از استراتژی‌های انضباطی مثبت عبارتند از:
- استفاده از پیامدهای طبیعی که علت و معلول را نشان می‌دهد،
- بحث و گفت‌وگوهای آرام و محترمانه درباره اینکه چرا رفتار کودک اشتباه بوده،
- ابراز ناامیدی از عمل در برابر عصبانیت از کودک،
- تشویق کودک برای انتخاب‌ها و رفتارهای خوب و مثبت.
نتایج تحقیقات مختلف نشان داده که فرزندپروری بر پایه این اصول مثبت، علاوه بر کاهش احتمال ابتلا به افسردگی و اختلالات اضطرابی در بزرگسالی، در افزایش عزت‌نفس، استقلال و به‌طور کلی سلامت روانی بچهها تاثیر بسیار زیادی ایفا می‌کند. (منبع)
نکاتی برای موفقیت در فرزند پروری
پیدا کردن روش درست تربیت و فرزندپروری هم چالش برانگیز است، هم زمان‌بر؛ شاید لازم باشد سبکهای مختلف را امتحان کنید و ببینید کدام یکی برای فرزند شما بهتر جواب می‌دهد یا تلفیقی از چندین سبک را به کار بگیرید.
نهایتاً این شما هستید که باید تصمیم بگیرید کدام سبک فرزندپروری با نیازها و شرایط شما متناسب است؛ اما برای اینکه فرزند پروری موفق، سالم و اصولی داشته باشید، حتما به این موارد توجه کنید:
1ـ خلق‌وخوی فرزندتان را در نظر بگیرید
بچهها با هم فرق می‌کنند و هر کدام‌شان (حتی در بین بچه‌‌های یک خانواده) شخصیت، اخلاق، درک و رفتار منحصربهفرد خودش را دارند. برای تربیت و فرزندپروی اصولی، باید رویکرد انتخابی‌تان را با نیازها و شخصیت فرزندتان تطابق دهید.
بیشتر بخوانید:
2ـ از تجارب قبلی‌تان درس بگیرید
به نحوه تربیت خودتان، یا به سابقه فرزندپروری‌تان که تجربه کرده‌اید نگاه کنید؛ سبک تربیتی‌تان چه ویژگی‌های منفی و مثبتی داشته؟ اگر به عقب برگردید، چه کارهایی را هرگز تکرار نمی‌کنید؟ اگر توان تغییر داشتید، چه رفتارهایی را در تربیت‌تان تغییر می‌دادید؟
با بازنگری در تجارب تربیتی قبلی و اصلاح آنها، می‌توانید فرزندپروری موفق‌تری داشته باشید.
3ـ اعضای خانواده چقدر در تربیت فرزندتان دخیل‌اند؟
خیلی مهم است که تمام اعضای خانواده، مثل مادر بزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها، خواهر و برادر، مراقبین کودک و هر کسی که به نحوی در تربیت کودک نقش دارد، از یک سبک فرزندپروری واحد برای تربیت کودک پیروی کند. در غیر این صورت استراتژی‌های تربیتی شما موثر نخواهد بود.
علاوه بر همه این‌ها، هنجارها، ارزش‌های فرهنگی و عقاید شما، مقدار زمان و انرژی‌ای که می‌توانید برای فرزندتان صرف کنید، محدودیت‌ها یا نیازهای فردی فرزندتان، تعداد بچهها در یک خانواده و… هم می‌تواند روی موفقیت یا عدم موفقیت سبک فرزندپروری شما تاثیر مستقیم داشته باشد.
حالا وقت جمع‌بندی است!
کلام آخر…
در این مقاله درباره فرزندپروری، اهمیت، اصول و سبکهای آن صحبت کردیم. فرزندپروری یک فرایند یک روزه و یک ماه و یکساله نیست! تربیت و پرورش فرزند فرایندی دائمی و همیشگی است که اگر بدون شناخت سبک‌ها و اصول تربیتی صحیح انجام شود، با چالش‌های مختلفی رو به رو خواهید شد.
لُبّ کلام اینکه قبل از فرزندآوری، باید فرزندپروری را یاد بگیرید. اگر این مقاله برایتان مفید بوده یا نظری برای بهتر شدنش دارید، خیلی خوشحال می‌شویم آن را از بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
راستی! به ما بگویید که سبک فرزندپروری شما چیست و از انتخاب‌تان راضی هستید یا نه.
