اعتیاد کودکان به گوشی به چه دلایلی ایجاد می‌شود و چه راهکارهایی دارد؟ این روزها وابستگی زیاد کودکان به صفحات نمایشگر مثل موبایل، تبلت و تلویزیون، از دغدغه‌های رایج والدین است. تصاویر رنگارنگ و جذاب، بازی‌های متنوع، محتواهای سرگرم‌کننده، تبلیغات گوناگون و … مواردی هستند که مقاومت در مقابل آن‌ها دشوار است.
بررسی‌ها نشان می‌دهند که کودکان ۸ تا ۱۲ ساله به طور میانگین ۵ ساعت از زمان خود را با گوشی می‌گذرانند و این میانگین در مورد نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ ساله، ۷ ساعت و ۲۰ دقیقه است! (مساوی با یک شغل پاره وقت!) (منبع: commonsensemedia)
در ادامه به اصلی‌ترین دلایل اعتیاد کودکان به گوشی، ساعت مجاز استفاده برای بازه‌های سنی مختلف، آسیب‌های این اعتیاد و راهکارهای کاهش مشکل می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
اعتیاد کودکان به گوشی به چه دلایلی ایجاد می‌شود؟
به عنوان اولین موضوع، بیایید بررسی کنیم چه دلایلی وجود دارند که وابستگی کودکان را به صفحات نمایشگر بیشتر می‌کنند؟ بررسی علت‌ها به درک بهتر موضوع و پیدا کردن راه‌حل‌های مناسب کمک می‌کند.
1ـ تزریق دوپامین
شاید اصلی‌ترین علت اعتیاد کودکان به گوشی، همین تزریق دوپامین در مغز باشد؛ دوپامین نوعی هورمون پاداش یا لذت در مغز است که عادت‌های ما را ایجاد یا حذف می‌کند (همان هورمونیست که موقع مصرف نیکوتین یا کوکائین ترشح می‌شود!).
باز کردن هر پست اینستاگرام، بازی، نوتیفیکیشن یا محتوای سرگرم‌کننده، دوز قوی اما زودگذری از دوپامین را در مغز ترشح می‌کند. مغز با خود می‌گوید:« عجب چیزی بود! ادامه بده! بازم تزریقش کن!» و این‌گونه است که در این چرخه گیر می‌افتیم و معتادِ دریافت دوپامین‌های لحظه‌ای می‌شویم.
2ـ فرار از واقعیت تلخ یا احساسات ناخوشایند
شرایط سخت زندگی، تنش‌های خانوادگی، سرزنش‌گری و پرخاشگری والدین، احساساتی مثل غم، اضطراب، تنهایی و … میل به پناه بردن به محتواهای موبایل و فرار از واقعیت‌های تلخ را بالا می‌برد.
بر اساس گزارش انجمن روانشناسی آمریکا، کودکانی که حمایت عاطفی، درک و عشق کمتری دریافت می‌کنند، بیشتر به اعتیاد دیجیتال دچار می‌شوند.
3ـ الگو گرفتن از رفتار والدین
اگر پدر و مادر زمان‌های زیادی را به نگاه کردن به صفحات نمایشگر صرف کنند، طبیعتاً کودک هم از این رفتار الگو می‌گیرد و این اعتیاد را یک کار طبیعی و نرمال تلقی می‌کند.
در ضمن برای یادگیری سبک فرزندپروری صحیح حتما به مقالات سبک‌های فرزند پروری و نقش مادر در فرزند پروری مراجعه کنید.
4ـ کاهش تعاملات در زندگی واقعی
سبک زندگی مدرن، ما انسان‌ها را به سمت انزوا پیش می‌برد؛ کاهش فعالیت‌های بیرون از منزل، کم‌تر شدن دورهمی‌های خانوادگی، کاهش فعالیت‌های گروهی، بودن در خانه برای ساعات طولانی و … کودکان را به سمت استفاده‌ی بیشتر از موبایل سوق می‌دهد. (این موضوع در مورد کودکان شدیدتر است چون انرژی و نیاز بیش‌تری به بازی دارند.)
5ـ الگو گرفتن از همسالان
دلیل دیگر اعتیاد گوشی در کودکان، الگو گرفتن از همسالان است. وقتی به اطرافمان نگاه میکنیم می‌بینیم اکثر کودکان به بازی کردن با موبایل و تبلت مشغول هستند؛ کودک هم با مشاهده‌ی این موضوع و برای این‌که بتواند در حلقه‌های دوستی جا بگیرد یا با بقیه بازی مشترک انجام دهد، به استفاده‌ی بیشتر از موبایل روی می‌آورد.
6ـ عدم وجود قوانین در داخل منزل
دلیل ششم اعتیاد کودکان به گوشی، دسترسی آسان و نامحدود به این ابزارِ تولید کننده‌ی دوپامین است. اگر در خانه قوانینی برای استفاده از صفحات نمایشگر نداشته باشیم، طبیعتاً چهارچوبی هم برای میزان استفاده وجود ندارد.
7ـ قدرت پایین‌تر کنترل تکانه در کودکان
قسمت‌هایی از مغز که مربوط به کنترل تکانه هستند، در کودکان زیر ۱۲ سال هنوز به رشد کامل نرسیده‌اند (کنترل تکانه یعنی توانایی درونی فرد برای مقاومت در مقابل تکانه‌ها و عوامل محرک). در نتیجه، کودکان بیشتر از بزرگسالان مستعد اعتیاد به موبایل هستند.
8ـ طراحی هدفمند بازیها و محتواها
اعتیادآور بودن محتواهای گوشی، اشکال آن‌ها نیست، بلکه هدفشان است! تیم برنامه‌ریزی‌کننده و توسعه‌دهنده‌ی بازیها و شبکه‌های اجتماعی، از فرآیندهای مغزی و شیوه‌ی تزریق دوپامین برای توسعه‌ی برنامه‌های خود استفاده می‌کنند.
9ـ خواب بی‌کیفیت
خواب نامنظم و بی‌کیفیت، هم علت اعتیاد کودکان به گوشی است و هم معلول آن (مانند یک چرخه عمل می‌کند.). هر چه‌قدر کودک بیشتر در معرض نور آبی صفحات نمایشگر باشد، ترشح هورمون ملاتونین (هورمون خواب) در بدن او با اختلال بیش‌تری روبه‌رو می‌شود؛ به خصوص بعد از تاریکی هوا و در ساعات نزدیک به ساعتِ خواب این اثر مخرب شدیدتر است.
به این صورت کودک در طول روز توانایی کمتری برای کنترل تکانه‌ها دارد، کسل و بی‌انرژی است و حوصله‌ی فعالیت بدنی ندارد؛ بنابراین، بیشتر به سراغ محتواهای موبایل می‌رود.
درمان اعتیاد کودک به گوشی؛ بررسی موثرترین راهکارها
اعتیاد کودکان به گوشی به یک مشکل رایج و همه‌گیر تبدیل شده است اما راهکارهایی وجود دارد که می‌تواند به رفع این مشکل کمک کند.
1ـ نشان دهیم در یک تیم هستیم!
شاید بهترین و اثرگذارترین راهکار برای اعتیاد کودکان به گوشی همین مورد باشد. دکتر بکی کندی، روانشناس کودک، بیان می‌کند که به هرحال صفحات نمایشگر جذاب هستند! نمی‌توان این را کتمان کرد و از درِ سرزنش وارد شد.
روش بهتر این است که به کودک بگوییم :«میدونی؛ موبایل واقعا جذابه و منم خیلی وابسته‌اش شدم. گاهی نمیتونم دست از چک کردنش بردارم و باعث میشه به بقیه‌ی کارام نرسم. دقت کردم و می‌بینم که انگار تو هم با این مشکل درگیر هستی. میای با هم‌فکری همدیگه، راه‌حلی برای این موضوع پیدا کنیم؟»
با گفتگوهای این‌چنینی، همدلی‌مان را به کودک نشان می‌دهیم و این پیام را منتقل میکنیم که حقیقتاً صفحات نمایشگر اعتیادآور هستند؛ اما لازم است راه‌حلی برای این مشکل پیدا کنیم و با هم‌فکری هم‌دیگر وابستگی‌مان را کاهش دهیم (نشان می‌دهیم که در یک تیم هستیم.). در قدم بعدی هم به پیدا کردن راهکارهای مختلف، هم‌فکری و پایبند بودن به برنامه‌ای که چیده‌ایم می‌پردازیم.
2ـ خودمان الگوی مناسبی باشیم
در راستای مورد قبلی، وقتی خود ما هم به عنوان والد ساعات زیادی را با خیره شدن به صفحات موبایل سپری میکنیم، چگونه به فرزندمان بگوییم تو این‌گونه نباش؟! کودکان از رفتارهای ما الگو می‌گیرند، نه حرف‌ها و نصیحت‌هایمان.
3ـ بازه‌های زمانی مشخصی تعیین کنیم
بر اساس سن کودک، مدت زمان مجاز برای استفاده از صفحات نمایشگر متفاوت است (مثلا برای کودکان ۲ تا ۵ سال حداکثر ۱ ساعت در روز). می‌توانیم ساعت‌های مشخصی برای استفاده از صفحات نمایشگر مثل موبایل و تلویزیون در نظر بگیریم و به این ساعت‌ها پایبند بمانیم؛ اگر این قانون برای کل اعضای خانواده باشد، انگیزه‌ی کودک برای همکاری کردن افزایش پیدا می‌کند.
4ـ مناطق «صفحه نمایشگر ممنوع!» ایجاد کنیم
راهکار بعدی برای کاهش اعتیاد کودک به گوشی این است که در مورد ممنوعیت استفاده از موبایل در مکان‌ها یا شرایط مشخصی، قوانین وضع کنیم (و کل اعضای خانواده به آن پایبند باشیم.) مثلا اتاق‌خواب یا میز ناهار خوری می‌توانند مناطق «صفحه نمایشگر ممنوع!» باشند.
یا در مورد زمان‌هایی که اعضای خانواده دور هم جمع شده‌ایم در مهمانی هستیم یا به گردش و زمین بازی رفته‌ایم، این قانون را داشته باشیم.
نکته‌ی کنکوری: ممنوعیت صفحات نمایشگر در اتاق‌خواب اهمیت بسیار زیادی دارد؛ زیرا قرار گرفتن در معرض نور آبیِ موبایل و تبلت، ترشح هورمون ملاتونین (هورمون خواب) را با مشکل روبه‌رو می‌کند و در چرخه‌ی خواب و بیداری اختلال ایجاد می‌کند. در مقاله‌ی «بچه تا چند سالگی اذیت میکنه؟» به عوارض خواب بی‌کیفیت بر سلامت جسم و روان کودکان پرداخته‌ایم.
5ـ فعالیت‌های جایگزین داشته باشیم
تمام کودکان به فعالیت بدنی، بازی و وقت گذراندن با کودکان دیگر نیاز دارند؛ وقتی شبانه‌روز در خانه هستیم و فعالیت جذاب و سرگرم‌کننده‌ای برای کودک وجود ندارد، طبیعتاً وابستگی به صفحات نمایشگر بیشتر می‌شود. رفتن به پارک و زمین بازی، کلاس‌های آموزشی یا ورزشی، بیرون رفتن از خانه و بازی کردن با کودک در داخل منزل (نقاشی کشیدن، داستان خواندن، درست کردن کاردستی، آشپزی و …)، تمایل به استفاده از موبایل و تبلت را کاهش می‌دهد.
6ـ در مورد مضرات استفاده از موبایل به زبان ساده و صمیمی با کودک صحبت کنیم
اگر درباره مضرات استفاده‌ی زیاد از موبایل به روش صحیحی با کودک گفتگو کنیم، با درک علت موضوع، تمایل بیش‌تری به همکاری پیدا می‌کند. داستان، نقاشی و بازی، زبان کودکان محسوب می‌شود؛ مثلا می‌توانیم از کتاب داستان‌های مرتبط کمک بگیریم یا با استفاده از نقاشی، اثرات نامطلوب استفاده‌ی نادرست را توضیح دهیم.
نکته‌ی کنکوری: البته از منتقل کردن پیامدهای اغراق‌گونه یا ساختگی بپرهیزیم (مثلا چشمات چپ میشه یا باید عینک ته استکانی بزنی و …)! گفتگوهای این‌چنینی، بدتر به کودک استرس و اضطراب وارد می‌کنند.
این نکته هم قابل توجه است که گاهی استرس زیاد باعث ناخن جویدن کودکان می‌شود برای افزایش آگاهیتان در این مورد حتما این مقاله را بررسی کنید.
7ـ روال‌های روزانه‌ی منظم داشته باشیم
کودکان در چهارچوب‌های قابل پیش‌بینی و روال‌های روزانه‌ی ثابت، احساس امنیت می‌کنند؛ بنابراین تمایل کمتری خواهند داشت که برای فرار از احساسات ناخوشایند و استرس‌های محیطی به صفحات نمایشگر به عنوان «حواس پرت کن» پناه ببرند. (اگر به خودمان هم نگاه کنیم، می‌بینیم وقتی احساس ناخوشایندی مثل غم یا اضطراب داریم، بیشتر به اسکرول کردن فضای مجازی تمایل پیدا میکنیم.)
علاوه بر این، در سایت انجمن روانشناسی آمریکا بیان می‌شود که برنامه‌ی روزانه‌ی منظم، مهارت‌های خودتنظیمی را در کودکان بالا می‌برد. نکاتِ تکمیلی برای ایجاد روتین عبارتند از:
- ساعت خواب کودک را تنظیم کنیم تا هم برنامه‌ی مشخصی برای خواب و بیداری داشته باشد و هم به اندازه‌ی کافی بخوابد. (در مقالات «تنظیم خواب کودک» و «روتین قبل از خواب» بیشتر به این موضوع پرداخته‌ایم.)
- برای فعالیت‌های ضروری (مثل غذا خوردن، انجام دادن تکالیف مدرسه یا کلاس‌های متفرقه و …) ساعت‌های معینی در نظر بگیریم.
- روال ثابتی برای فعالیت‌های سرگرم‌کننده داشته باشیم. (مثلا ساعت مشخصی برای رفتن به پارک یا روتین ثابتی برای بازی کردن با کودک)
- در بینِ این برنامه‌ی منظم، زمان‌های اندکی هم برای دیدنِ انیمیشن بگنجانیم.
- خودِ کودک را در طراحی برنامه مشارکت دهیم.
- ثبات و مداومت داشته باشیم؛ ترکیب قاطعیت و مهربانی یک ترکیب برنده است!
- خودمان الگوی مناسبی باشیم.
- از تشویق مثبت استفاده کنیم و با کلمات و جملات مثبت نشان دهیم که متوجه همکاری کودک هستیم.
مدت زمان مناسب برای استفاده‌ی کودکان از صفحات نمایشگر چه‌قدر است؟
تا به این‌جای مقاله در مورد دلایل اعتیاد کودکان به گوشی، آسیب‌ها و راهکارهای کاهش وابستگی صحبت کردیم؛ اما کودکان در بازه‌های سنی مختلف، مجاز هستند روزانه چند ساعت از صفحات نمایشگر استفاده کنند؟
- زیر ۱۸ ماه: کاملاً ممنوع است! زیرا در این بازه‌ی سنی مسیرهای عصبی و مغزی کودکان در حال رشد است و کودک به فعالیت فیزیکی و تعامل حضوری نیاز دارد.
- ۱۸ تا ۲۴ ماه: حداکثر ۲۰ الی ۳۰ دقیقه و ترجیحاً محدود به تماشای انیمیشن از تلویزیون باشد (نه موبایل و تبلت).
- ۲ تا ۵ سال: حداکثر ۱ ساعت در روز که بهتر است به بازه‌های زمانی کوتاه (مثلا ۱۵ الی ۲۰ دقیقه‌ای) تقسیم شود و به انیمیشن یا محتواهای آموزشی و مفید محدود باشد.
- ۶ تا ۱۲ سال: حداکثر ۱ الی ۲ ساعت در روز؛ اما همچنان اولویت با فعالیت‌های فیزیکی، تعامل‌های حضوری یا فعالیت‌های مدرسه است و نباید به خواب کودک خللی وارد کند یا جای ورزش و بازی‌های حضوری با همسالان را بگیرد.
- ۱۳ سال به بالا: بازه‌ی زمانی مشخصی ندارد؛ چون مغز کودکان در این بازه‌ی سنی در حال توسعه‌ی مهارت‌های خودتنظیمی است و نیاز دارد مهارت‌هایی مثل کنترل تکانه‌ها یا مدیریت زمان را بیاموزد. بنابراین، به عنوان والد می‌توانیم کمی دورتر بایستیم و با تعیین قوانین و محدودیت‌ها و نظارت بر محتوایی که کودک می‌بیند، به او کمک کنیم خودش بتواند میزان استفاده‌اش را مدیریت کند.
نشانه‌های اعتیاد کودکان به گوشی
البته الان که در حال مطالعه‌ی این مقاله هستید، احتمالاً از وابستگی فرزندتان به ستوه آمده‌اید و خودتان می‌دانید که درگیر یک وابستگی زیاد و آسیب‌زننده است؛ اما نشانه‌های زیر تصویر واضح‌تری از اعتیاد کودکان به گوشی به ما می‌دهد:
- وقتی موبایل یا تبلت را از کودک می‌گیرید، بی‌قرار و پرخاشگر می‌شود یا گریه می‌کند.
- از فعالیت‌های ضروری روزانه مثل غذا خوردن، رعایت بهداشت شخصی یا انجام دادن تکالیف مدرسه غفلت می‌کند.
- حتی وقتی در جمع‌های خانوادگی یا گروه همسن و سالانش قرار دارد، ترجیح می‌دهد به تنهایی با گوشی بازی کند.
- می‌بینید که مشکل خواب دارد؛ مثلا شب‌ها دیر به خواب می‌رود، بی‌خواب شده است، یا به طور مکرر بیدار می‌شود.
- تمرکز کردن برای کودک دشوار است و موقع انجام دادن فعالیت‌های یکنواخت‌تر نمی‌تواند دقت و توجه داشته باشد.
- بیشتر وقت آزاد خود را با گوشی می‌گذراند.
- صبح‌ها بلافاصله بعد از بیدار شدن به سراغ گوشی یا تبلت می‌رود.
برای دستیابی به فرزند پروری موفق، آگاهی از این نشانه‌ها و مدیریت صحیح استفاده از گوشی در کودکان بسیار اهمیت دارد.
آسیب‌های اعتیاد گوشی در کودکان
اما اعتیاد کودکان به گوشی چه آسیب‌هایی دارد و چرا باید برای کاهش این موضوع اقدام کنیم؟ اصلی‌ترین اثرات مخرب اعتیاد به موبایل در کودکان عبارتند از:
- برای کودکان مشکلات بینایی مثل خستگی چشم، نزدیک بینی و خشکی چشم ایجاد می‌کند.
- چرخه‌ی خواب و بیداری کودک را دچار اختلال می‌کند و حتی می‌تواند باعث افزایش کابوس دیدن یا بیداری مکرر شود.
- اعتیاد کودکان به گوشی احتمال چاقی، کم‌تحرکی و بیماری‌های جسمی مثل مشکل در ستون فقرات یا دیابت را در آن‌ها بالا می‌برد.
- اگر کودک از سن خیلی پایین زمان زیادی را با موبایل بگذارند، ممکن است مهارت‌های حرکتی ریز و درشت (مثل هماهنگی چشم و دست یا تعادل) در او با تأخیر رشد کند.
- اعتیاد گوشی در کودکان، میزان اضطراب و افسردگی را بالا می‌برد؛ مقایسه‌ی مداوم، قرار گرفتن در برابر داشته‌های رنگ و وارنگ دیگران و سایر آسیب‌هایی که در این بخش بیان می‌شود، با رشد صعودی اضطراب و افسردگی ارتباط دارد.
- قدرت تحمل کسالت یا ملال را در کودکان پایین می‌آورد؛ زیرا مغز به دریافت مداوم دوپامین‌های لحظه‌ای عادت می‌کند و کودکان در موقعیت‌هایی مثل کلاس درس یا لحظات بیکاری، بی‌قرار و بی‌تاب می‌شوند.
- وابستگی زیاد علائمی کاملاً مشابه اعتیاد ایجاد می‌کند و کودک در صورت دسترسی نداشتن به موبایل و تبلت، پرخاشگر و بی‌حوصله می‌شود.
- باعث تضعیف مهارت‌های ارتباطی کودکان می‌شود؛ مثلا با تماس چشمی کم‌تر، دایره واژگان محدودتر و ناتوانی در برقرای ارتباط حضوری و درک احساسات دیگران.
- انزوا و ناتوانی در دوست‌یابی را افزایش می‌دهد.
- میزان تحریک‌پذیری و پرخاشگری را در کودکان بالا می‌برد.
- قدرت تمرکز و حافظه‌ی کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- عملکرد تحصیلی کودکان را دچار مشکل می‌کند.
- میزان تأخیر کلامی را افزایش می‌دهد.
- کودکان را در معرض آسیب‌های اخلاقی قرار می‌دهد (به خاطر دیدن محتواهای نامناسب، خشونت‌آمیز یا محتواهای جنسی).
- باعث می‌شود قدرت تخیل و حل مسئله‌ی کودکان کاهش پیدا کند؛ زیرا مغزشان به طور مداوم در معرض محتواهای رنگارنگی که از پیش ساخته شده‌اند قرار دارد.
نکته‌ی کنکوری: کودکان ۱۳ سال به بالا، در دوره‌ی نوجوانی قرار دارند و شاید نتوان باید و نبایدهای زیادی برای آن‌ها تعیین کرد؛ این کار می‌تواند اثر عکس داشته باشد. (در مقاله‌ی «افسردگی در نوجوانان» بیشتر به این موضوع پرداخته‌ایم.)
بنابراین نظارت‌هایمان می‌تواند به صورت دورادور باشد؛ مثلا دقت کنیم که استفاده از موبایل به خواب فرزندمان خللی وارد نکند (اگر وارد کرد به شکل صحیحی با گفتگو، برای این موضوع راه‌حلی پیدا کنیم.) یا همچنان فعالیت‌های بدنی و تعاملات حضوری و سالم در برنامه‌ی روزانه‌ی او وجود داشته باشد.
کلام آخر
به پایان مقاله‌ی اعتیاد کودکان به گوشی رسیدیم. به عنوان نکته‌ی پایانی باید بگوییم امور رایج نباید طبیعی تلقی شوند! یعنی حتی اگر تمام کودکانِ اطراف هم زمان‌های زیادی را با موبایل و تبلت صرف می‌کنند، باز هم این وابستگی آسیب‌های بسیار زیادی دارد و نباید عادی تلقی شود. برای کسب اطلاعات بیشتر، مطالعه‌ی کتاب «نسل مضطرب» از جاناتان هایت، کمک‌کننده است.
شما در زمینه‌ی وابستگی فرزندتان به صفحات نمایشگر با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستید؟
از چه راهکارهایی استفاده می‌کنید؟ نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
منابع:
