خشم در نوجوانان یکی از هیجانات طبیعی و قدرتمند است که تقریباً ۸۰ درصد آن‌ها حداقل هفته‌ای یک‌بار آن را تجربه می‌کنند. این احساس گاهی چنان قوی می‌شود که کنترلش برای نوجوان سخت می‌گردد و باعث بروز رفتارهای ناپسند می‌شود. درک ریشه‌های خشم و روش‌های مدیریت آن، کلید کمک به نوجوانان برای رشد بهتر و ایجاد روابط سالم‌تر است.
خشم نوجوانی از کجا می‌آید و چرا سرکوب جواب نیست؟
خشم، ترکیبی از دلخوری، خصومت و انرژی پنهانی است که می‌تواند در قالب فریاد، پرخاشگری، توهین، تحقیر یا حتی حسادت خودش را نشان دهد. خشم در نوجوانان معمولاً ریشه در تنش‌های درونی دارد و خیلی وقت‌ها نوجوان دیگران را مسئول این حال ناخوش می‌داند.
برخلاف باور رایج، خشم فقط در شرایط تنش‌زا پدیدار نمی‌شود؛ همه ما با بذر خشم به دنیا می‌آییم. این هیجان در وجودمان خاموش می‌ماند و در زمان مناسب خودش را بروز می‌دهد. بسیاری از نوجوانان یاد می‌گیرند خشمشان را انکار کنند یا بپوشانند. همین سرکوب اگر ادامه پیدا کند، مثل آتش زیر خاکستر عمل خواهد کرد.
بنابراین یکی از مهم‌ترین راه های کنترل خشم در نوجوانان این است که به آن‌ها کمک کنیم احساساتشان را بشناسند و یاد بگیرند به شیوه‌ای سالم خشمشان را ابراز کنند؛ نه اینکه آن را قورت دهند و در درازمدت هزینه‌اش را بپردازند. زیرا فهمیدن و بیان احساسات می‌تواند به بهبود فن بیان نوجوانان و ارتباطات اجتماعی آن‌ها کمک کند.
لازم به ذکر است که برای آشنایی بیشتر با مباحث افزایش اعتماد به نفس در نوجوانان و رفتارهای جنسی خطرناک در کودکان و نوجوانان، می‌توانید به مقالات لینک شده مراجعه کنید.
راه‌های کنترل خشم در نوجوانان
واکنش مناسب به خشم در نوجوانان وابسته به عواملی مانند سن، ویژگی‌های شخصیتی و شرایط محیطی است. با این حال، روان‌شناسان توصیه‌هایی ارائه کرده‌اند که در اغلب موارد کاربردی و مؤثرند. در این بخش به ۹ راهکار عملی برای کنترل خشم در نوجوانان می‌پردازیم:
۱_ پذیرش احساسات و همراهی با او
احساسات نوجوان را بپذیرید و این را به او نشان دهید. نوجوان باید درک کند که خشم، احساسی کاملاً طبیعی و انسانی است؛ مهم، یادگیری روش‌های سالم برای بیان و کنترل آن است.
۲_ آموزش رفتارهای صحیح برای ابراز خشم
توضیح دهید که فریاد زدن و رفتارهای پرخاشگرانه تنها شیوه ابراز خشم نیستند و چنین رفتارهایی می‌توانند به شخصیت او آسیب بزنند. در عوض می‌تواند با گفتگوی سالم و سازنده، مشکل خود را آسان‌تر و بدون دردسر حل کند.
۳_ یاد دادن واکنش مناسب در مواقع عصبانیت
تفاوت میان خشم و پرخاشگری را برای او روشن کنید. به نوجوان بگویید که خشم یک احساس است اما پرخاشگری یک عمل است که غالباً آسیب‌زننده است. هدف این نیست که احساس خشم سرکوب شود، بلکه باید یاد بگیرد پرخاشگری را با واکنش‌های سازنده جایگزین کند.
۴_ پیشگیری از موقعیت‌های تنش‌زا
از موقعیت‌هایی که تنش‌زا هستند و می‌توانند باعث خشم نوجوان شوند، پیشگیری کنید. مطمئن شوید وظایف و انتظاراتی که از او دارید با توانایی و سنش متناسب است. همچنین اگر رفتاری از سوی شما باعث تحریک او می‌شود، سعی کنید از تکرار آن پرهیز کنید.
در ضمن، اگر تمایل به یادگیری عمیق‌تری درباره‌ی فرزند پروری نوجوان و اختلال لجبازی در نوجوانان دارید، پیشنهاد می‌کنیم این مطالب لینک شده را بخوانید.
۵_ بررسی روش‌های کنترل خشم
برای کنترل خشم در نوجوانان رویکردی صحیح و عاقلانه داشته باشید؛ پیش از بروز خشم، درباره روش‌های درست و نادرست ابراز احساسات با او گفت‌وگو کنید. این کار زمانی که فرزند شما عصبانی است، نه‌تنها هیچ فایده‌ای ندارد، بلکه او را عصبانی‌تر می‌کند. در شرایط عصبانیت او نمی‌تواند با منطق به صحبت‌های شما گوش دهد. بررسی روش‌های کنترل خشم را باید در هنگامی که آرام است، انجام دهید.
۶_ انتخاب زمان مناسب برای آموزش و گفتگو
زمانی که نوجوان خشمگین است، وقت مناسبی برای آموزش یا نصیحت نیست. گفت‌وگو درباره راهکارهای کنترل خشم باید در زمانی باشد که او آرام و پذیرای صحبت است.
۷_ آموزش تکنیک‌های ساده
یکی از راه‌های مؤثر برای مدیریت خشم، آموزش تکنیک‌های تنفس آرام و عمیق به نوجوان است. این کار باعث می‌شود مغز در شرایط عصبانیت مشغول پردازش فعالیت دیگری شود و کمتر به موضوعی که سبب عصبانیت فرد شده، بپردازد.
۸_ همدلی و آموزش خودمراقبتی
همدلی و آموزش خودمراقبتی و شفقت به خود، از دیگر ابزارهای مهم کنترل خشم هستند. البته والدین باید بدانند که تا زمانی که خودشان نتوانند خشمشان را مدیریت کنند، نمی‌توانند این مهارت را به نوجوان منتقل کنند.
۹_ آموزش مهارت حل مسئله
آموزش مهارت حل مسئله نیز در این مسیر بسیار مهم است. به نوجوان یاد دهید پیش از هر واکنش هیجانی، کمی مکث کند، پیامدهای احتمالی خشم را بسنجد و از خود بپرسد آیا پرخاشگری واقعاً مشکل را حل می‌کند؟ کمک کنید تا یاد بگیرد خشم خود را بشناسد، از موقعیت‌های تحریک‌آمیز دوری کند و در صورت امکان، محیط را تغییر دهد.
چرا نوجوانان خشمگین می‌شوند؟
خشم در نوجوانان بخشی طبیعی از رشد آن‌هاست؛ چون این دوره با بی‌ثباتی احساسی و نوسان‌های شدید روحی همراه است. همین بی‌تعادلی باعث می‌شود نوجوانان در موقعیت‌های پرتنش، نتوانند خشمشان را کنترل کنند و رفتارهایی نشان دهند که حتی خودشان را شگفت‌زده و گاهی پشیمان می‌کند.
نوجوانی مسیر ساده‌ای نیست؛ والدین باید بدانند که این خشم واکنشی عادی به احساس ناکامی و محدودیت است و با صبر و درک متقابل می‌توان به کنترل خشم در نوجوانان کمک کرد.
گفتنی‌ست که برای درک بهتر مفاهیم مرتبط با مهارت نه گفتن در نوجوانان و افسردگی در نوجوانان، مطالعه‌ی این مقالات لینک شده بسیار مفید خواهد بود.
چطور با نوجوان عصبانی کنار بیاییم؟
حتی آرام‌ترین و صبورترین پدر و مادرها هم بعضی وقت‌ها کنترل‌شان را از دست می‌دهند. طبیعی است! اما اگر این اتفاق زیاد تکرار شود، رابطه شما با نوجوانتان را پرتنش و پر از لجبازی می‌کند. پس مهم‌ترین قدم این است که یاد بگیرید چطور آرام‌تر بمانید. در واقع، کنترل خشم شما، کلید آرام کردن خشم فرزندتان است. برای اینکه یاد بگیرید خشم در نوجوانان را چگونه مدیریت کنید، نگاهی به راهکارهای زیر بیندازید:
۱_ واقع‌گرایی به‌جای کمال‌گرایی
یادتان باشد نوجوان شما هنوز در حال شناختن خودش و دنیای اطرافش است. کارهایی که می‌کند، بیشتر به خاطر اقتضای سن و هیجانات بلوغ است، نه برای اینکه شما را عصبانی کند. پس کمی وسواس و کمال‌گرایی را کنار بگذارید.
۲_ جر و بحث ممنوع
با نوجوان بحث نکنید؛ چون در این بازی، همیشه بازنده شمایید! بعضی وقت‌ها بهترین کار این است که فقط نادیده بگیرید و رد شوید. اگر حس کردید خشم‌تان دارد سرریز می‌کند، یک لیوان آب خنک به صورتتان بزنید، سه نفس عمیق بکشید. یعنی عمیق از بینی بگیرید و محکم از دهان بیرون بدهید، طوری که صدایش را بشنوید. همین تمرین ساده، عصبانیت را آب می‌کند.
۳_ تفکیک مساپل از یکدیگر
اگر خسته‌اید، بیمارید یا در روزهایی هستید که حالتان خوب نیست، یادتان باشد مشکل نوجوانتان نیست؛ شما نیاز به آرامش دارید. با خودتان تکرار کنید: «الان مسئله، بچه‌ام نیست؛ من خسته‌ام!»
خشم نوجوانان در چه موقعیت‌هایی شعله‌ور می‌شود؟
برای درک بهتر راه های کنترل خشم در نوجوانان، باید بدانیم چه موقعیت‌هایی بیشتر جرقه این خشم را می‌زنند. در ادامه، چند مورد از شایع‌ترین محرک‌های خشم در این گروه سنی را می‌بینید:
- وقتی نوجوان حس می‌کند آزادی‌های فردی‌اش محدود شده‌اند؛ مثلاً اجازه بیرون رفتن، مهمانی رفتن یا استفاده از تلفن همراه به او داده نمی‌شود.
- زمانی که نوجوان احساس می‌کند مدام تحت قضاوت ناعادلانه قرار دارد.
- هنگامی که نوجوان احساس طرد شدن یا فاصله عاطفی از والدین را تجربه می‌کند.
- موقعی که با مسئله‌ای روبه‌روست و مهارت یا جسارت حل آن را ندارد.
- فشارهای اقتصادی و اجتماعی خانواده، مثل مشکلات مالی، محیط زندگی پرتنش یا فقر.
- خانواده‌هایی که فضای پر از دعوا و مشاجره دارند، معمولاً فرزندان خشمگین‌تری خواهند داشت.
- مشکلات عاطفی و ناتوانی نوجوان در برقراری ارتباط سالم با همسالان.
- انتظارات بالا و فشارهای تحصیلی از سوی مدرسه و خانواده.
شناخت این موقعیت‌ها کمک می‌کند والدین، مربیان و خود نوجوانان بهتر بفهمند که خشم از کجا سرچشمه می‌گیرد و چطور می‌توان با مهارت‌های درست، این احساس را مدیریت کرد.
نشانه‌های خشم در نوجوانان چیست؟
خشم همیشه در ذهن نمی‌ماند؛ گاهی راهش را به بدن و رفتار نوجوان باز می‌کند. شناخت این نشانه‌ها، قدم مهمی در مسیر کنترل خشم در نوجوانان است. در ادامه بعضی از رایج‌ترین علائم خشم را مرور می‌کنیم:
- تند شدن ضربان قلب و نفس‌های کوتاه و سریع
- سرخ شدن چهره یا تغییر رنگ پوست
- بالا رفتن دمای بدن
- لرزش دست‌ها یا احساس فشار در عضلات به دلیل هیجان زیاد
- بروز رفتارهای پرخاشگرانه، از داد و فریاد گرفته تا شکستن وسایل
خشم در پسران نوجوان؛ ترکیب هیجان و هورمون
یکی از مهم‌ترین عوامل خشم در پسران نوجوان، نقش هورمون‌هایی مثل تستسترون است که باعث بالا رفتن سطح هیجان و تحریک‌پذیری می‌شوند. این تغییرات هورمونی باعث می‌شود آستانه تحمل پسران پایین بیاید و کوچک‌ترین مسئله‌ای جرقه خشم شود.
برای کنترل خشم در نوجوانان پسر، بهترین راهکار استفاده از فعالیت‌های تخلیه هیجان مثل ورزش‌های قدرتی، فوتبال یا کوهنوردی است. این فعالیت‌ها انرژی پنهان را در مسیری سالم هدایت می‌کنند.
بسیاری از متخصصان رفتارشناسی معتقدند خشم سرکوب‌شده منشاء نافرمانی‌های مدرسه‌ای و بی‌انگیزگی در پسران است. پسرانی که در کلاس درس بی‌تفاوت‌اند یا با دوستانشان درگیر می‌شوند، اغلب خشم فروخورده‌ای دارند که در نبود مدیریت درست، می‌تواند به رفتارهای پرخطر یا ناهنجاری‌های اجتماعی ختم شود.
شناخت این ریشه‌ها و استفاده از راه های کنترل خشم در نوجوانان، به والدین کمک می‌کند با برنامه‌ریزی درست، مسیر رشد فرزندانشان را ایمن‌تر کنند.
خشم در نوجوانان دختر
دوره نوجوانی فصل طغیان احساسات است؛ در این بازه حساس، دختران نوجوان گاهی از کوچک‌ترین مسئله‌ای دچار خشم و آشفتگی می‌شوند و این احساسات را بی‌پرده بروز می‌دهند. در چنین موقعیت‌هایی، اولین نکته مهم این است که به عنوان والد یا مراقب، واکنشی تدافعی نشان ندهید. گاهی بهترین کار این است که فضایی امن برای تنهایی و آرام شدن او فراهم کنید.
عصبانیت در دختران نوجوان معمولا با بداخلاقی، لجبازی یا رفتارهای تند همراه است و گاهی شدت آن تا فریاد یا گریه‌های طولانی هم می‌رسد. این فوران خشم، اگر مدیریت نشود، می‌تواند تمرکز و کیفیت یادگیری آن‌ها را در محیط مدرسه یا خانه به شدت کاهش دهد؛ به‌ویژه اگر والدین و معلمان، با مهارت‌های کنترل و مدیریت خشم در نوجوانان آشنا نباشند.
به‌عنوان والد، باید تلاش کنید که نوجوانتان را عمیقاً درک کنید و به او نشان دهید که شنیده و پذیرفته می‌شود. در ادامه به معرفی چند راهکار عملی برای مواجهه و مدیریت خشم در دختران و پسران نوجوان می‌پردازیم.
ارتباط سن و بروز خشم در نوجوانان
مدیریت احساسات و خشم در نوجوانان، امری اختیاری یا ساده نیست. یافته‌های علمی نشان می‌دهند بخشی از مغز که کنترل تکانه‌ها و هیجانات را بر عهده دارد -یعنی قشر پیش‌پیشانی (Frontal Cortex)- تا حدود ۲۳ تا ۲۵ سالگی به‌طور کامل تکامل نمی‌یابد. به همین دلیل، نوجوانان اغلب در مدیریت خشم با دشواری روبه‌رو هستند و این مسئله می‌تواند به پرخاشگری و تنش‌های رفتاری منجر شود.
در نظر داشته باشید که خشم همیشه احساس منفی یا آسیب‌زا نیست؛ اگر آن را بشناسیم و به شیوه‌ای سالم مدیریت کنیم، می‌تواند به نوجوان کمک کند تنش‌های درونی‌اش را بهتر بیان کند.
شاید برایتان سؤال شود: اگر خشم طبیعی است، آیا نوجوان باید هر وقت عصبانی شد، داد بزند یا پرخاشگری کند؟ پاسخ قطعاً منفی است. تفاوت یک نوجوان آرام با نوجوانی که هیجاناتش او را کنترل می‌کند، در شیوه مدیریت خشم اوست. نوجوانی که کنترل هیجان را آموخته باشد، خشمگین می‌شود اما راه‌های مناسبی برای ابراز آن پیدا می‌کند و از رفتارهای تکانشی پرهیز می‌کند.
بخش جلویی مغز که مسئول حل مسئله و کنترل تکانه‌هاست، تا اواسط یا اواخر دهه بیست زندگی به‌طور کامل رشد نمی‌کند؛ به همین دلیل نوجوانان در مدیریت احساساتی مانند خشم، از نظر زیستی ناتوان‌تر از بزرگسالان هستند.
“The prefrontal cortex, which is the part of our brains involved in problem solving and impulse control, isn’t fully developed until your mid-to-late twenties — making teens biologically less equipped to manage overwhelming feelings like anger than adults.”
نکات مهم برای مدیریت خشم در نوجوانان
برای مدیریت خشم در نوجوانان، این نکات را همیشه به‌خاطر بسپارید:
- پرخاشگری نکنید، حتی اگر او می‌کند.
- اجازه بدهید خشمش را نشان دهد.
- خشم را از رفتار تندش جدا ببینید.
- با خشم او آشفته نشوید؛ موضوع اصلی را گم نکنید.
- محبت و احترام را فراموش نکنید.
- برایش موقعیت را منطقی توضیح دهید.
- به خودتان یادآوری کنید: «این خشم یک مشکل کوچک است، نه یک فاجعه بزرگ.»
و اگر دیدید همه این راه‌ها جواب نداد و هنوز زود از کوره درمی‌روید، بهتر است از یک مشاور کمک بگیرید. کمک گرفتن نشانه ضعف نیست؛ یعنی شما می‌خواهید پدر یا مادر بهتری باشید.
کلام آخر
نوجوانی، دوره طوفان احساسات است و خشم در نوجوانان بخشی طبیعی از این مسیر پرچالش محسوب می‌شود. قرار نیست همه‌چیز همیشه آرام باشد؛ مهم، حفظ رابطه‌ای امن و صمیمی با فرزندتان است. هر بار که خشم‌تان را مدیریت می‌کنید، یعنی در مسیر رشد هستید. اشتباهات را بپذیرید، اگر لازم شد کمک بگیرید و با عشق و درک، این سال‌ها را به تجربه‌ای ارزشمند تبدیل کنید.
منابع
