عزت نفس در نوجوانان، یکی از مهمترین ویژگیهای شخصیتی است که والدین نقشی کلیدی در ایجاد آن دارند. طبق پژوهشی در سال ۲۰۲۳، حدود ۶۲٪ از نوجوانان احساس اعتمادبهنفس پایینی دارند. این آمار نگرانکننده نشان میدهد که بسیاری از نوجوانان با تصور نادرستی از خود بزرگ میشوند. در این نوشته، به بررسی عوامل مؤثر بر عزت نفس نوجوانان و راههای تقویت آن خواهیم پرداخت.
عزت نفس یعنی چه؟
عزت نفس در نوجوانان یعنی باور داشتن به ارزش و تواناییهای خود. این باورها همان تصوری هستند که فرد از خودش دارد؛ برای مثال اینکه «من شایسته احترام و موفقیت هستم». عزت نفس نوجوانان فقط یک حس ثابت نیست؛ بلکه احساسات گوناگونی مثل شادی، امید، غرور یا حتی گاهی ناامیدی و خجالت را هم در بر میگیرد. در اصل، عزت نفس در نوجوانان همان دیدگاهی است که فرد از درون نسبت به خودش دارد. اهمیت این موضوع به حدی است که میتواند موفقیت در تحصیل، روابط خانوادگی رضایتبخش و دوری از رفتارهای آسیبزا را پیشبینی کند. اهمیت این موضوع به حدی است که میتواند موفقیت در تحصیل، روابط خانوادگی رضایتبخش و دوری از رفتارهای آسیبزا را پیشبینی کند، و حتی در مدیریت احساساتی مانند خشم در نوجوانان نقش مهمی دارد.
«حدود یکسوم تا نیمی از نوجوانان، بهویژه در اوایل نوجوانی، با عزت نفس پایین دستوپنجه نرم میکنند.»
“Between one-third and one-half of adolescents, especially in early adolescence, struggle with low self-esteem.”
لازم به ذکر است که برای آشنایی بیشتر با مباحث افزایش اعتماد به نفس در نوجوانان و رفتارهای جنسی خطرناک در کودکان و نوجوانان، میتوانید به مقالات لینک شده مراجعه کنید.
ویژگیهای نوجوانانی که عزت نفس دارند
روانشناسان میگویند عزت نفس بخشی از شخصیت هر فرد است که معمولاً ثابت میماند، ولی ممکن است در دورههای مختلف زندگی دستخوش تغییرات کوچکی شود. عزت نفس در نوجوانان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چون نوجوان در این دوره باورها و ارزشهای زندگیاش را شکل میدهد و هر برداشتی که از خودش داشته باشد، روی تصمیمها و رفتارهایش اثر مستقیم میگذارد.
در یک نگاه کلی، نوجوانی که عزت نفس بالایی دارد:
- خودش را دوست دارد و برای وجودش ارزش قائل است.
- قدرت تصمیمگیری دارد و از عقایدش دفاع میکند.
- استعدادها و تواناییهایش را میشناسد.
- از امتحان کردن تجربههای جدید نمیترسد.
- با خودش مهربان است و برای نیازهایش وقت میگذارد.
- باور دارد که ارزشمند و شایسته خوشبختی است.
همچنین نوجوانانی که دارای عزت نفس هستند از فن بیان بالایی برخوردارند. برای آشنایی بیشتر با اهمیت این مهارت مهارت، مقاله فن بیان نوجوانان را در وبسایت سلام آگاهی مطالعه کنید.
در ضمن، اگر تمایل به یادگیری عمیقتری دربارهی فرزند پروری نوجوان و اختلال لجبازی در نوجوانان دارید، پیشنهاد میکنیم این مطالب لینک شده را بخوانید.
صوت روانشناسی: افزایش اعتماد به نفس کودک
سخنران: درنا شریفی، روانشناس کودک
چرا عزت نفس در نوجوانان گاهی افت میکند؟
گاهی مجموعهای از دلایل دست به دست هم میدهند تا عزت نفس نوجوانان کمرنگ شود. این دلایل میتوانند از محیط اطراف یا حتی ذهن خود نوجوان سرچشمه بگیرند. در ادامه چند نمونه از مهمترین عاملها را میخوانید:
۱_ فشارهای بیرونی
گاهی نوجوانان زیر بار توقعات خانواده، دوستان یا جامعه خسته میشوند. نگرانی درباره ظاهر، درس و جایگاه اجتماعی میتواند اعتمادبهنفس را بهمرور کمرنگ کند. کاهش سطح اعتمادبهنفس، بر روی عزت نفس در نوجوانان نیز تاثیرگذار است و از او فردی منزوی و گوشهگیر میسازد.
۲_ خاطرات ناخوشایند
تجربه شکست، طرد شدن یا تنش در دوستیها، برای یک نوجوان خیلی سنگین است و گاهی او را نسبت به خودش دلسرد میکند. در دوران نوجوانی، فرد اهمیت زیادی برای دوستان خود قائل است و آنها را الگو و همراه اصلی خود میداند. اگر به هر دلیلی از سمت دوستانش طرد شود، احساس سرخوردگی غم سنگینی را تجربه میکند؛ بنابراین خاطرات ناخوشایند نیز در این دوران میتواند بر عزت نفس در نوجوانان تاثیر بگذارد.
شایان ذکر است که اگر علاقمند به یادگیری بیشتر در زمینه عزت نفس در کودک و بازی افزایش اعتماد به نفس کودکان هستید، این منابع لینک شده مناسب شما خواهند بود.
۳_ مقایسههای بیپایان
یکی از رایجترین دلایل کاهش عزت نفس در نوجوانان، مقایسه است. نوجوان وقتی مدام خودش را با دیگران میسنجد، بهویژه در این سن که دنبال هویت خودش میگردد، احساس کمارزشی میکند. همچنین والدینی که مدام فرزند خود را با همسنوسالانش در فامیل یا آشنایان مقایسه میکنند تا بهزعم خود حس رقابت و شکوفایی را در او تقویت نمایند، با این کار فقط به اعتمادبهنفس او ضربه میزنند. والدین سرزنشگر، روزبهروز فرزندشان را از خود دورتر میکنند.
به عنوان تکمیلکنندهی مطالب بالا، این مقالات لینک شده میتوانند اطلاعات خوبی در خصوص افسردگی در نوجوانان و افزایش اعتماد به نفس در نوجوانان دختر ارائه دهند.
۴_ نداشتن مهارت کافی
وقتی نوجوان نمیتواند در دروس مدرسه، ورزش یا هنر انتظارات را برآورده کند، کمکم به تواناییهای خودش شک میکند. در چنین شرایطی نوجوان بهصورت ناخودآگاه خودش را با دیگران مقایسه میکند و احساس شرم ناشی از نتوانستن به سراغ او میآید. در حالی که هر فرد استعدادهای خاص خودش را دارد و باید برای شکوفایی آنها تلاش کرده و بر نقاط قوتش تمرکز نماید.
گفتنیست که برای درک بهتر مفاهیم مرتبط با مهارت نه گفتن در نوجوانان و فن بیان نوجوانان، مطالعهی این مقالات لینک شده بسیار مفید خواهد بود.
۵_ تصویرسازی غیرواقعی رسانهها
عکسها و ویدیوهای بینقص در شبکههای اجتماعی میتواند نوجوان را به این باور برساند که کافی نیست یا همیشه چیزی کم دارد. آیا به نظر شما این باورپذیر است که خالق ما را افراد معدودی را تا این حد بیعیب و نقص آفریده باشد و یا اینکه دست انسان در کار است تا روح و روان افراد را با تصاویر و ویدیوهای غیر واقعی به بازی بگیرند؟ مقایسه فرد با تصاویر روتوش شده و با فیلترهای مختلف، میتواند عزت نفس در نوجوانان را کاهش دهد.
لازم است اضافه کنیم که منابع لینک شده اطلاعات جامعتری دربارهی تربیت کودک مستقل و اعتماد به نفس کودک ارائه میدهند.
۶_ صدای انتقادگر درونی
گاهی خود نوجوان بزرگترین منتقد خودش است. سرزنشکردن مداوم، مرور اشتباهات یا ترس از قضاوت دیگران، اعتمادبهنفس را آهسته آهسته کم میکند. این مورد میتواند ناشی از وجود برخی از ضعفها در شخصیتش باشد. این در حالی است که در شخصیت هر فرد هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف وجود دارد و نباید با آنها جنگید. تمرکز بر صدای انتقادگر درونی، مخرب تقویت عزت نفس در نوجوانان است. یکی از دلایل این اتفاق عدم ارتباط صحیح با والدین در کودکی فرزندشان است. به همین منظور مقاله ارتباط صحیح با کودک را مطالعه نمایید تا از تاثیرات رفتار خود آگاه شوید.
۷_ مشکلات خانه
وقتی خانواده آرامش نداشته باشد، نوجوان هم در امان نمیماند. جدایی والدین، دعواها یا فشار مالی، تاثیر زیادی بر روحیه او میگذارد. نمیتوان منکر این قضیه شد که شرایط متشنج در محیط خانواده، مانع از این است که نوجوان فرصتی را برای حرف زدن و گفتگوی سالم و سازنده بهدست آورد. فردی که گفتگوی سالم را در خانواده نیاموزد، نمیتواند گفتار و رفتار مناسبی در جامعه داشته باشد؛ بنابراین مشکلات خانه تاثیر مستقیم در کاهش عزت نفس در نوجوانان دارد.
ناگفته نماند که برای کسب دانش بیشتر در حوزه بهترین کتاب برای 11 ساله ها و کتاب برای کودکان 5 تا 7 سال، این مقالات لینک شده توصیه میشوند.
۸_ احساس ناتوانی در کنترل شرایط
برخی نوجوانان فکر میکنند هیچ چیز در اختیارشان نیست. این حس که نمیتوانند مسیر زندگیشان را تغییر دهند، آنها را دلسرد میکند. در چنین شرایطی مشورت با یک روانشناس میتواند بسیار کارساز باشد.
۹_ اختلالهای روحی
مسائلی مثل اضطراب، افسردگی یا مشکلاتی مثل اضطراب اجتماعی، در کاهش عزت نفس در نوجوانان بیتأثیر نیستند و اگر جدی گرفته نشوند، میتوانند رشد روانی او را مختل کنند.
یادتان باشد هیچکدام از این دلایل بهتنهایی در کاهش عزت نفس در نوجوانان مقصر نیستند. گاهی ترکیب چند عامل باعث افت شدید عزت نفس میشود. اگر این وضعیت طولانی شد و نوجوانتان احساس خوبی به خودش نداشت، کمک گرفتن از مشاور بهترین تصمیم است.
اگر میخواهید دانش خود را در معرفی کتاب برای کودکان و بهترین سن کتاب خواندن برای کودک دقیقا چه سنی است؟ به اوج برسانید، با همین مقالات لینک شده شروع کنید!
تفاوت عزت نفس در دختران و پسران نوجوان
عزت نفس در نوجوانان، آن تصویری است که فرد از خودش در ذهن میسازد؛ آینهای که بازتابدهنده احساس ارزشمندی و باور به توانمندیهاست. اما این تصویر در دختران و پسران نوجوان به شیوههای متفاوتی شکل میگیرد، چرا که جامعه و نقشهای جنسیتی، ناخودآگاه در این فرایند تأثیر میگذارند.
عزت نفس در نوجوانان پسر
در جهان ذهنی نوجوانان، پسران معمولاً به داشتن اعتمادبهنفس قویتر تشویق میشوند، چرا که این ویژگی را به نوعی نشانه قدرت و مردانگی میدانند؛ امری که برای دختران، گاهی در تضاد با انتظارات سنتی نقش جنسیتی قرار میگیرد. پسران نوجوان بیشتر در میدان رقابت، تنش، جلب توجه و هیجانهای بیرونی قرار میگیرند؛ جایی که برجستهسازی تواناییها و شجاعت، قابل ستایش است.
نکته: اگر میخواهید درک خود را از تاب آوری در کودکان و کتاب برای کودکان ۳ ساله متحول کنید، این منابع را از دست ندهید!
عزت نفس در نوجوانان دختر
در نقطه مقابل، دختران اغلب در فضای آرامش، همدلی و تفکر عمیق گرفتار میشوند؛ محیطی که به جای رقابت، بیشتر به مراقبت و پشتیبانی میپردازد. این تفاوتها باعث میشود دختران بیشتر به دروننگری و پردازش احساساتشان بپردازند، در حالی که پسران به شکل قابلتوجهی بیشتر احساساتشان را به صورت بیرونی بروز میدهند.
«دختران نوجوان بهطور میانگین عزت نفس پایینتری نسبت به پسران نوجوان دارند. این تفاوت در بسیاری از کشورهای غربی مشاهده شده است.»
“Adolescent females, on average, have lower self-esteem than adolescent males — a pattern observed across many Western countries.”
منبع: actforyouth
اگر نگاهی به استانداردهای زیبایی بیندازیم، خواهیم دید که ایدهآلهای تصویری برای دختران و پسران متفاوت است. دختران نوجوان معمولاً با فشار اجتماعی برای رسیدن به بدنی لاغر و باریک روبهرو هستند، در حالی که پسران بیشتر به سمت عضلهسازی و تناسب اندام سوق داده میشوند. این تفاوت در الگوهای زیبایی باعث شده دختران نسبت به بدن خود احساس ناخشنودی بیشتری داشته باشند که میتواند زخمهای عمیقی بر روان و سلامتشان وارد کند. در این مسیر، دختران نوجوان به نسبت پسران بیشتر در معرض آسیبهای ناشی از استرسهای روانی قرار دارند؛ آنان بیشتر از اضطراب، افسردگی و مشکلات سازگاری رنج میبرند، که میتواند سلامت روانیشان را به چالش بکشد.
همانطور که میدانید، کتابخواندن باعث رشد فردی و رشد عقلی کودکان میشود. در مقاله لینکشده چگونه کودکان را به کتاب خواندن علاقمند کنیم؟، روشهای کتابخوان کردن کودکان را آموزش دادهایم.
چطور عزت نفس در نوجوانان را تقویت کنیم؟
برای تقویت عزت نفس در نوجوانان میتوانید قدمهای مؤثری بردارید، اما یادتان باشد که عزت نفس یکشبه ساخته نمیشود! این ویژگی مهم در طول زمان شکل میگیرد، رشد میکند و حتی ممکن است گاهی افت کند. اگر نوجوانتان فوراً نشانههای عزت نفس بالا را نشان نداد، دلسرد نشوید؛ این یعنی شما هنوز در مسیر درست هستید. در ادامه، راهکارهایی را برای پرورش عزت نفس در نوجوانان برای شما آوردهایم.
1_ خودسازی؛ کلید رشد درونی
یکی از بهترین راهها برای تقویت عزت نفس نوجوانان، کمک به آنها برای شناخت بهتر خودشان و تلاش هدفمند برای رشد شخصی است. خیلی وقتها نوجوانان وقتی در مهارتی شکست میخورند، خیلی زود به خودشان برچسب «ناتوانی» میزنند. مثلاً اگر در حل مسائل ریاضی به مشکل بخورند، ممکن است فکر کنند «من اصلاً باهوش نیستم». یا اگر در یک بازی فوتبال شکست بخورند، ممکن است نتیجه بگیرند «من به درد ورزش نمیخورم!».
در اینجا وظیفه شما این است که به فرزندتان یاد بدهید بین پذیرفتن خود و تلاش برای پیشرفت، تعادل برقرار کند. کمکش کنید درک کند که نقاط ضعفش بخشی از او هستند، اما این دلیل نمیشود که برای بهتر شدن تلاش نکند یا ناامید شود.
برای شروع، همراه نوجوانتان بنشینید و با هم نقاط قوت و ضعف او را مرور کنید. بعد با هم هدفگذاری کنید؛ هدفهایی که واقعی، دستیافتنی و کاملاً در کنترل خودش باشد. حالا نوبت برنامهریزی است! کمکش کنید قدمبهقدم بداند چطور به این اهداف برسد. این مسیر کوچک اما پیوسته، یکی از بزرگترین منابع تقویت عزت نفس او خواهد بود.
اگر میخواهید در زمینه روانشناسی نوجوانان و تاثیر شبکه اجتماعی بر نوجوانان دانشتان بیشتر شود منابع ذکر شده را از دست ندهید.
2_ تلاش را مهمتر از نتیجه بدانید
اگر میخواهید بذر عزت نفس واقعی را در دل نوجوانتان بکارید، تمرکزتان را از نتیجه بردارید و روی تلاش او نور بیندازید. مثلاً بهجای اینکه فقط بگویید «آفرین که نمره خوبی گرفتی»، به او یادآوری کنید که این نمره نتیجه ساعتها مطالعه و تمرینش بوده است. بگویید: «میبینم چقدر وقت گذاشتی و تمرین کردی، عالیه که اینقدر پشتکار داری!»
این نگاه باعث میشود فرزندتان بفهمد ارزش او فقط در موفقیتهای ظاهری نیست. نوجوان باید بداند که نتیجه همیشه در کنترل او نیست، اما تلاش و پشتکار چیزی است که خودش آن را میسازد. وقتی بابت زحمتی که میکشد تحسین شود، یاد میگیرد حتی اگر نتیجه دلخواهش را هم نگرفت، هنوز ارزشمند و شایسته احترام است. همین نگاه، عزت نفس او را مثل ریشههای درختی قوی در زمین زندگیاش محکم میکند.
3_ قاطعیت؛ ابزاری برای دفاع از خود
یکی دیگر از ستونهای عزت نفس در نوجوانان، یاد گرفتن مهارت قاطعیت است. نوجوانی که قاطع باشد بلد است صدایش را بهدرستی بلند کند؛ اگر درسی را نفهمید، بدون خجالت کمک میخواهد و اجازه نمیدهد عقب بماند. همین قاطعیت کمک میکند کمتر قربانی رفتار بد دیگران شود و در موقعیتهای چالشبرانگیز از خودش دفاع کند. آموزش قاطعیت را با توضیح تفاوتش با پرخاشگری شروع کنید. به نوجوانتان بگویید قاطع بودن یعنی محکم حرف زدن، با اعتمادبهنفس نظر دادن و دفاع از حق خود؛ بدون اینکه صدایش را بالا ببرد یا بیاحترامی کند.
راههای عملی زیادی برای پرورش این مهارت وجود دارد. مثلا به فرزندتان اجازه دهید در بعضی تصمیمهای خانه حق انتخاب داشته باشد، یا تمرین کند چطور «نه» بگوید وقتی چیزی خوشایندش نیست. هر فرصتی برای تمرین این مهارت در خانه، یعنی آمادهتر شدن او برای دنیای بیرون و تقویت ریشههای عزت نفس.
4_ فرصتهای تازه، جرئت تازه
یکی از بهترین محرکها برای افزایش عزت نفس نوجوانان، تجربه کردن چیزهای تازه است. یاد گرفتن مهارت جدید یا عضویت در گروهها و فعالیتهای تازه، کمک میکند نوجوان شما هم استعدادهایش را کشف کند و هم شجاعت روبهرو شدن با چالشها را یاد بگیرد. البته خیلی از نوجوانان از شکست میترسند و نگرانند که در جمع خجالتزده شوند.
در این مسیر، شما میتوانید مشوقی قدرتمند باشید؛ او را تشویق کنید به باشگاهی جدید برود، سازی یاد بگیرد، کار داوطلبانه انجام دهد یا حتی یک کار پارهوقت تجربه کند. این تجربهها علاوهبر بالا بردن عزت نفس در نوجوانان، فرصتهای دوستی و تعلق به گروه را هم فراهم میکند و احساس امنیت بیشتری به او میدهد.
5_ خودتان الگو باشید
فرزندتان خیلی بیشتر از حرفهایتان، رفتار شما را میبیند و یاد میگیرد. اگر مدام خودتان را سرزنش کنید یا از ظاهرتان انتقاد کنید، او هم همین روش را پیش میگیرد. بهتر است از تجربههای شجاعتآمیزتان بگویید و نشان دهید چطور با ترسهای خود روبهرو میشوید. ارتباطی امن و صمیمی بسازید تا نوجوانتان بتواند به شما اعتماد کند و از شما یاد بگیرد که چطور خودش را همانطور که هست بپذیرد.
6_ ارزشهای واقعی را یادش بدهید
امروزه خیلی از نوجوانان ارزش خود را با تعداد لایکها یا نظر دیگران میسنجند. اگر فکر کند تنها وقتی ارزشمند است که بدنی بینقص داشته باشد یا تأیید بگیرد، عزت نفسش روی زمینی سست بنا میشود.
شما میتوانید کمکش کنید بفهمد معیارهای واقعی ارزش او چیزهای عمیقتری مثل صداقت، مهربانی و تلاش هستند. بارها این ارزشها را در خانه تکرار کنید و نشان دهید که ظاهر، لایک یا نظر دیگران نباید قطبنمای او در زندگی باشد. این رفتارها سبب تقویت عزت نفس در نوجوانان میشود.
7_ به فرزندانتان آزادی بدهید، با هدایت و حمایت هوشمندانه
وقتی نوجوانان را بیش از حد کنترل کنیم، این پیام به آنها منتقل میشود که هنوز برای تصمیمگیری مستقل آماده نیستند. اما راز رشد سالم، ایجاد تعادل است؛ یعنی آزادی بههمراه راهنماییهای هوشمندانه. به آنها فرصت دهید تا مهارتهایی را که آموختهاند در دنیای واقعی تمرین کنند. اجازه دهید پیامدهای طبیعی انتخابهایشان را تجربه کرده و از اشتباهاتشان درس بگیرند. به مرور زمان، این تجربهها اعتمادبهنفس آنها را در گرفتن تصمیمات درست و مسئولانه افزایش میدهد.
8_ با خودگویی مثبت، اعتمادبهنفس نوجوانتان را پرورش دهید
صدای درون نوجوانان، تاثیر شگفتانگیزی روی احساس ارزشمندی آنها دارد. اگر آنها دائماً فکر کنند «من زشتم» یا «هیچ کس مرا دوست ندارد»، بدون شک حس ناامنی و ناراحتی درونشان رشد میکند. به نوجوانتان بیاموزید که با خودشان مهربان باشند و جملات مثبت و واقعبینانه بسازند. به آنها کمک کنید افکار منفی و غیرمنطقی مثل «من شکست میخورم چون احمقم» را بشناسند و آنها را با جملاتی مثل «میتوانم در کلاس ریاضی موفق شوم اگر تلاش کنم» جایگزین کنند. این خودگوییهای مثبت، کلید تقویت عزت نفس در نوجوانان و انگیزه برای موفقیت است.
کلام آخر
نوجوانی که اعتمادبهنفس دارد، میتواند خطر کند، خلاق باشد و با جسارت بهدنبال آرزوهایش برود. عزت نفس در نوجوانان فردی خلاق، جسور و موفق میسازد. والدین نقش مهمی در تقویت عزت نفس دارند؛ با تشویق به تجربههای تازه، پذیرش شکست و تعیین اهداف. اگر با وجود حمایت، نوجوانتان دچار اضطراب یا افسردگی است، حتماً از یک متخصص کمک بگیرید. درمان مناسب میتواند بسیار مؤثر باشد. همچنین استفاده از دورههای آموزشی والدین به بهبود مهارتهای حمایتی و ارتباطی شما کمک میکند.
منابع
