سندرم داون یک اختلال ژنتیکی است که بر رشد شناختی، جسمی و اجتماعی-عاطفی کودکان تأثیر می‌گذارد. در اینجا به جنبه‌های مهم روانشناختی این کودکان می‌پردازم:

ویژگی‌های شناختی و یادگیری کودکان سندروم داون

نقاط قوت

• حافظه بینایی معمولاً قوی‌تر از حافظه شنیداری است
• یادگیری از طریق تقلید و مشاهده خوب عمل می‌کند
• مهارت‌های اجتماعی نسبتاً خوب در مقایسه با سایر تواناییها

چالش‌ها

• تأخیر در رشد زبانی و گفتاری
• دشواری در حافظه کوتاه‌مدت شنیداری
• نیاز به زمان بیشتر برای پردازش اطلاعات
• مشکل در تفکر انتزاعی و حل مسئله

رشد عاطفی و اجتماعی کودکان سندروم داون

ویژگی‌های مثبت

• معمولاً کودکان مهربان، صمیمی و اجتماعی هستند
• لبخند و تعامل اجتماعی را دوست دارند
• پیوند عاطفی قوی با خانواده برقرار می‌کنند

نکات قابل توجه

• ممکن است در تنظیم هیجانات دشواری داشته باشند
• احتمال بیشتر برای اضطراب و افسردگی در نوجوانی و بزرگسالی
• حساسیت به طرد شدن یا احساس متفاوت بودن

رویکردهای حمایتی مؤثر کودکان سندروم داون

مداخلات زودهنگام:

• کار با گفتار‌درمانگر برای تقویت مهارت‌های زبانی
• فیزیوتراپی و کاردرمانی
• برنامه‌های آموزشی فردی‌سازی شده

حمایت روانی:

• تقویت اعتماد به نفس از طریق موفقیت‌های کوچک
• ایجاد محیط امن و حمایتی
• تشویق استقلال و خودکفایی به تناسب توانایی
• مشارکت در فعالیت‌های گروهی و اجتماعی

نقش خانواده

• پذیرش و عشق بی‌قید و شرط
• داشتن انتظارات واقع‌بینانه اما مثبت
• دریافت حمایت روانی برای خانواده
• تمرکز بر توانایی‌ها به جای محدودیت‌ها

نکات مهم برای والدین و مربیان کودکان سندروم داون

• فردی‌سازی: هر کودک با سندرم داون منحصر به فرد است و طیف وسیعی از توانایی‌ها را نشان می‌دهد
• صبر و پشتکار: پیشرفت ممکن است کندتر باشد، اما با حمایت مناسب امکان‌پذیر است
• تقویت مثبت: تشویق و تمجید به جای انتقاد مؤثرتر است
• یکپارچگی اجتماعی: مشارکت در مدارس عادی (با حمایت‌های لازم) می‌تواند مفید باشد

پتانسیل رشد کودکان سندروم داون
با حمایت‌های مناسب، بسیاری از کودکان با سندرم داون می‌توانند:

• مهارت‌های خواندن و نوشتن را یاد بگیرند
• به استقلال نسبی در زندگی روزمره برسند
• روابط معنادار اجتماعی داشته باشند
• در بزرگسالی مشغول به کار شوند

کلید موفقیت، شروع زودهنگام مداخلات، محیط حمایتی، و نگاه مثبت به توانایی‌های کودک است.

اصول رفتار روانشناسی با کودکان سندروم داون در خانه و مدرسه

1. Token Economy (اقتصاد ژتونی)

کودک برای هر رفتار مطلوب یک ژتون (استیکر، ستاره، سکه رنگی) می‌گیرد. بعد از جمع‌آوری تعداد مشخصی ژتون، می‌تواند آن‌ها را با پاداش مورد علاقه‌اش (اسباب‌بازی، بازی، تماشای کارتون) عوض کند.

مثال: برای هر بار مسواک زدن = ۱ ستاره. ۵ ستاره = ۱۵ دقیقه بازی با تبلت.

2. Shaping (شکل‌دهی)

رفتار پیچیده را به مراحل کوچک‌تر تقسیم می‌کنی و هر مرحله را جداگانه تقویت می‌کنی تا به هدف نهایی برسی.

مثال: یاد دادن شستن دست‌ها:

• مرحله ۱: فقط آب باز کردن → تقویت
• مرحله ۲: دست‌ها رو زیر آب گذاشتن → تقویت
• مرحله ۳: صابون زدن → تقویت
• مرحله ۴: خوب شستن → تقویت کامل

3. Prompting & Fading (راهنمایی و محو کردن)

ابتدا کمک کامل می‌دهی، سپس به تدریج کمک را کم می‌کنی تا کودک خودش انجام دهد.

مثال: یاد دادن پوشیدن کفش:

• هفته اول: خودت می‌پوشونی (مدل سازی)
• هفته دوم: دستش رو می‌گیری و کمک می‌کنی
• هفته سوم: فقط با انگشت نشون می‌دی
• هفته چهارم: فقط زبانی راهنمایی می‌کنی
• هفته پنجم: خودش انجام می‌ده

4. Time-Out (زمان مستثنی)

وقتی رفتار نامطلوب انجام می‌شود، کودک را برای مدت کوتاه (۲-۵ دقیقه) از محیط تقویت‌کننده حذف می‌کنی. نه تنبیه، فقط حذف تقویت.

مثال: اگر در حین بازی رفتار پرخاشگرانه کرد، ۳ دقیقه روی صندلی خاص می‌نشیند (بدون توجه، بدون بازی).

5. Backward Chaining (زنجیره‌سازی معکوس)

آخرین مرحله یک فعالیت را به کودک یاد می‌دهی، سپس به تدریج به عقب برمی‌گردی.

مثال: یاد دادن پوشیدن شلوار:

• ابتدا تو تمام کار را انجام می‌دهی، فقط آخرش او را بالا می‌کشد
• بعد تو تا زانو می‌پوشانی، او بقیه را انجام می‌دهد
• بعد تو فقط شروع می‌کنی، او ادامه می‌دهد

لجبازی در کودکان سندروم داون شامل چه رفتارهایی است؟

علائم و نشانه‌های لجبازی در بچه‌های سندروم داون دقیقاً شبیه به سایر کودکان است؛ چیزی که متفاوت است، شدت بروز رفتارهای لجبازانه و نحوه کنترل و مدیریت کردن آن است.

مثلاً ممکن است اگر با کودک‌تان به خرید می‌روید، یک‌دفعه روی زمین بنشیند و هرچه اصرار کنید از جایش بلند نشود. یا در مدرسه، از انجام تکالیفش شانه خالی کند. یا مثلاً اگر از او بخواهید در انجام یک کار ساده در خانه (مثلاً چیدن میز غذا) به شما کمک کند، طوری رفتار کند که انگار اصلاً صدای شما را نشنیده است!

در کل،‌ لجبازی در کودکان سندروم داون می‌تواند با این نشانه‌ها همراه باشد:

• گریه و زاری با صدای بلند
• جیغ کشیدن و داد و بیداد کردن
• مخالفت و بی‌توجهی به درخواست‌های والدین یا مراقبان
• پرخاشگری کلامی یا جسمی
• پرتاب کردن وسایل خانه یا اسباب‌بازی‌ها
• کوبیدن پا به زمین و…

پشت هر کدام از این نشانه‌ها، دلایل مختلفی وجود دارد که در بخش بعدی آن‌ها را می‌شناسیم.

 

 

• بیشتر بخوانید: خطاهای فرزند پروری
• بیشتر بخوانید: فرزند پروری چیست؟
• بیشتر بخوانید: سبک‌ های فرزند پروری

 

علت لجبازی در کودکان سندروم داون چیست؟

بخش بزرگی از لجبازی در کودکان سندروم داون به ویژگی‌های ذاتی این اختلال ژنتیکی بر می‌گردد؛ یعنی اغلب کودکان سندروم داون ذاتاً لجباز هستند. چرا؟
حالا یا به دلیل سرعت کند یادگیری و رشد شناختی، حسی، انتزاعی و…، یا به دلیل مشکلات جسمی و فیزیکی و استرس و اضطراب ناشی از آن.

البته بعضی از دلایل لجبازی هم می‌تواند مربوط به عوامل محیطی باشد. در کل، ریشه لجبازی در بچه‌های سندروم داون به یک یا چند مورد از این عوامل برمی‌گردد:

۱ـ فرایند رشد و تکامل کودک

همان‌طور که اشاره کردیم، فرایند رشد و تکامل جسمانی و ذهنی این بچه‌ها نسبت به کودکانی که درگیر این سندروم نیستند، آهسته‌تر پیش می‌رود. 

همین تاخیر در رشد ذهنی، باعث می‌شود که این کودکان از نظر نحوه تفکر، استدلال، قدرت تصمیم‌گیری و درک مسائل متفاوت از دیگران باشند و با مشکلاتی از قبیل بی‌توجهی یا بازه کوتاه توجه، قدرت یادگیری ضعیف، رفتارهای تکانشی و… درگیر شوند.

اجازه دهید مثال بزنیم؛ مثلاً یک کودک ۷ ساله که درگیر این اختلال ژنتیکی نیست، تقریباً مفهوم استقلال را به‌‌خوبی می‌شناسد یا می‌تواند راجع‌به برخی مسائل اظهار نظر کند؛ ولی یک کودک سندروم داون ۷ ساله به دلیل سرعت کند رشد هنوز به این مرحله نرسیده است.

یا مثلاً کودکان سندروم داون در این سن، هنوز درکی از قوانین و مقررات، باید‌ها و نبایدها و بکن نکن‌ها ندارند و خود این عوامل می‌تواند منجر به بروز رفتارهای لجبازانه در آن‌ها شود.

مشکلات جسمانی هم همین‌طور؛ کودکان سندروم داون ممکن است به دلیل درگیری با یک نقص یا بیماری فیزیکی، کم‌حوصله، بهانه‌گیر و لجبازتر از دیگران باشند.

 

برخی از رفتارهای مرتبط با سندرم داون تا حد زیادی به دلیل چالش های منحصر به فرد آن است. به عنوان مثال، اکثر افراد مبتلا به سندرم داون در مواجهه با پیچیدگی‌های زندگی روزمره، به روال‌ها می‌چسبند و بر یکسانی اصرار دارند. این را می توان به لجبازی ذاتی تعبیر کرد، اما به ندرت چنین است (منبع).

• بیشتر بخوانید: لجبازی بچه ۵ ساله
• بیشتر بخوانید: سن لجبازی در کودکان
• بیشتر بخوانید: اختلال لجبازی در کودکان

 

 

۲ـ عوامل محیطی

آموزش کودکان سندروم داون مهم‌تر از چیزی است که فکرش را می‌کنید. اگر با این کودکان مهارت‌های مختلف مثل تصمیم‌گیری، تمرکز و انواع مهارت‌های اجتماعی را تمرین نکنید یا برای آموزش آن‌ها از کاردرمانگر کمک نگیرید، در محیطی رشد می‌کنند که برای کنترل رفتارهایشان، آموزش‌های لازم به آن‌ها داده نشده است. این امر نیز می‌تواند منجر به بروز لجبازی در آن‌ها شود.

در ضمن قرار گرفتن این کودکان در فضای‌های پرتنش، منفی و نا‌آرام، سطح استرس و اضطراب آن‌ها را بالا می‌برد و منجر به لجبازی می‌شود.

۳ـ علل روان‌شناختی

کودکان سندروم داون هم مثل هر کس دیگری، احساسات مختلفی مثل خشم، ناامیدی، ترس، عشق، شادی، ناراحتی و… را تجربه می‌کنند و یک‌سری نقاط ضعف و قوت دارند.

از آنجایی که اغلب این بچه‌ها در یک روتین مشخص رشد می‌کنند و بزرگ می‌شوند، بر هم خوردن این روتین به هر نحوی و اتفاقات خارج از چارچوب می‌تواند باعث ایجاد احساسات منفی در آن‌ها مثل ترس، اضطراب و خشم شود و برای مقابله با این احساسات، راه لجبازی را پیش بگیرند.

علاوه بر این سه عامل، یک‌سری عوامل هم وجود دارند که صرف نظر از سن و اختلالات زمینه‌ای کودک، باعث بروز لجبازی در آن‌ها می‌شود:

• توقعات بیش از توان کودک
• مقایسه کودک با همسالان
• بیش از حد دستور دادن و امر و نهی کردن
• نبود الگوی تربیتی مناسب
• اختیار و آزادی عمل کافی ندادن به کودک
• ابزار وجود و نشان دادن هویت

خب تا اینجا درباره نشانه و علت‌های لجبازی در کودکان سندروم داون صحبت کردیم؛ حالا بیایید ببینیم باید با لجبازی کودک چه کنیم و در برابر این بچه‌ها چه رفتار و استراتژی‌ای داشته باشیم.

 

 

• بیشتر بخوانید: آموزش سلام کردن به بچه ها
• بیشتر بخوانید: آرایش کردن کودکان
• بیشتر بخوانید: جدا کردن جای خواب کودک
• بیشتر بخوانید: خودارضایی در کودکان

 

روش‌هاى برخورد با لجبازى کودکان سندروم داون

در این بخش چند راهکار و نکته مهم برای درمان و مدیریت لجبازی در کودکان سندروم داون آورده‌ایم که عمل به آن‌ها توسط والدین، کاردرمانگرها و مراقبان، در کاهش لجبازی کودک موثر است.

۱ـ حمایت‌تان را به کودک نشان دهید

یکی از دلایل زمینه‌ای لجبازی در کودکان، نادیده گرفتن و توجه ناکافی به آن‌هاست. اگر دقت کرده باشید اغلب کودکان سندروم داون به‌شدت حساس و عاطفی‌اند و نادیده گرفتن، وقت نگذاشتن و بی‌توجهی به کارها و خواسته‌های آن‌ها، بیشتر از سایر کودکان تحت تاثیرشان قرار می‌دهد.

یکی از راهکارهای موثر در کم‌تر شدن لجبازی این کودکان، نشان دادن دائمی عشق و حمایت‌تان از آن‌هاست.

با کارهای کوچکی مثل بغل کردن، بوسیدن، صحبت کردن با کودک و شنیدن حرف‌ها و ناراحتی‌هایش و توجه کافی به او در هر زمینه‌ای، می‌توانید دوست داشتن و حمایت‌تان از کودک را به او نشان دهید.

البته این را هم بگوییم که این حمایت و توجه باید به شکل یک روتین هر روز تکرا شود، نه فقط موقع لجبازی! اتفاقاً تجربه نشان داده که ناز و نوازش کردن کودک هنگام لجبازی، او را لوس و لجبازتر می‌کند.

۲ـ مهارت‌های اجتماعی و حل مسئله را به کودک بیاموزید

مطالعات مختلفی روی تاثیر آموزش مهارت‌های اجتماعی بر مهارت‌های زندگی روزمره کودکان سندرم داون انجام شده است. نتیجه همه آن‌ها این بوده که آموزش مهارت‌های اجتماعی مختلف مثل کنترل خشم، سازگاری با تغییرات، حل مسئله و اینکه چگونه برای موقعیت‌های دشوار، راه‌حل‌های مناسبی پیدا کند و… نقش چشمگیری در کاهش رفتارهای لجبازانه این کودکان و بهبود کیفیت زندگی رومزه آن‌ها دارد.

ناگفته نماند که در برخی موارد، ممکن است نیاز باشد که از کمک متخصصان مانند روانشناس یا کاردرمانگر برای آموزش این مهارت‌ها به کودک استفاده کنید.

۳ـ توقع و انتظارات بی‌جا از کودک‌تان نداشته باشید

کودک سندروم داون ممکن است به دلیل تأخیر در رشد و تکامل جسمی و عصبی‌‌اش، در برخی از زمینه‌ها دچار مشکل باشد. مثلاً ممکن است تشخیص واج‌‌ها برای او دشوار باشد، از پس شمارش اعداد برنیاید، بازه توجه کوتاهی داشته باشد و با کوچک‌ترین اتفاق تمرکزش به هم بخورد، یا در کارهای ساده رومزه مثل غذا خوردن، دستشویی رفتن، لباس پوشیدن و… مشکل داشته باشد.

خب اگر شما بدون در نظر گرفتن این شرایط و توانایی‌های کودک‌تان، کارهایی بیش از توان و ظرفیت او انتظار داشته باشید، طبیعتاً کودک احساس ناکامی و ناکافی بودن می‌کند و دست به رفتارهای لجبازانه می‌زند.

پس کودک‌تان را با همه نقص‌هایش بپذیرید و با درخواست‌ها و توقعات بی‌جا به آتش لجبازی آن‌ها دامن نزنید! 

برای این که به کودکان سندرم داون آموزش دهید چه رفتاری درست و چه رفتاری غلط است، سعی کنید به آن‌ها نشان دهید که چگونه کاری را انجام دهند به جای اینکه فقط دستورالعمل ها را ارائه دهید. پیروی از چیزی که می‌بینند می‌تواند برای آن‌ها آسان تر باشد (منبع).

۴ـ سبک فرزندپروری مثبت و یکسانی داشته باشید

خیلی مهم است که برای درمان لجبازی کودکان سندروم داون، والدین (پدر و مادر)، مراقبان و کاردرمانگران روش تربیتی یکسانی داشته باشند. مثلاً رفتارهای خوب و مورد تایید و محدودیت‌ها و رفتارهای بد باید از سمت همه این افراد یکی باشد. روش‌های تربیتی، انتظارات، قوانین و بایدها و نبایدهای مختلف، کودک را برای شناخت رفتارهای خوب و بد گیج و لجبازی او را شدیدتر می‌کند. 

نکته: روش‌های تربیتی مثبت مثل تشویق رفتارهای مثبت، محرومیت موقت به‌خاطر انجام رفتارهای بد برای کاهش لجبازی کودک موثر است.

 

 

• بیشتر بخوانید: لجبازی کودک
• بیشتر بخوانید: جیغ زدن کودک
• بیشتر بخوانید: لجبازی کودک ۶ ساله

 

 

۵ـ روی کمک روان‌شناس حساب کنید

برای درمان لجبازی شدید کودک سندروم داون بهتر است از یک روان‌شناس حرفه‌ای هم کمک بگیرید. این کودکان معمولاً بیشتر از دیگران اختلالاتی مثل اضطراب، افسردگی، وسواس فکری و… را تجربه می‌کنند.

گاهی اوقات ارتباط لجبازی با این اختلالات، یک ارتباط دوسویه است؛ یعنی هم لجبازی می‌تواند باعث تشدید علائم اضطراب و افسردگی و… شود، هم برعکس.

پس بهتر است با یک مشاور یا روان‌شناس کودک هم مشورت کنید و اگر لازم بود، به تشخیص درمانگر، از روش‌های درمانی دارویی هم در کنار این راهکارها بهره ببرید.

کلام آخر

لجبازی در کودکان سندروم داون معمولاً پوشش و سپری در برابر عواملی مثل استرس، ترس، خشم، بی‌حوصلگی، و … است.

همان‌طور که در این مقاله گفتیم، کودکان مبتلا به سندروم داون، از نظر رشد عصبی با کودکان دیگر تفاوت‌هایی دارند و همین عامل می‌تواند باعث ایجاد اختلال در فرایند یادگیری و درک رفتار مناسب در موقعیت‌های مختلف شود و مشکلات رفتاری از جمله لجبازی را افزایش دهد.

این نکته را هم فراموش نکنید که هر کودکی خاص و منحصربه‌فرد است و نقاط قوت و ضعف خودش را دارد؛ پس استراتژی شما برای کنترل لجبازی در بچه‌های سندروم داون به سن لجبازی در کودکان، توانایی‌ها و خلق‌و‌خوی او و محل بروز رفتارهای لجبازانه (خانه، مدرسه، خیابان، مهمانی و…) بستگی دارد.

امیدواریم این مقاله برای درمان لجبازی کودک‌‌ شما به کارتان بیاید؛ اگر از راهکارهای این مقاله یا روش‌های مخصوص خودتان نتیجه گرفتید، خوشحال می‌شویم تجربه‌تان را با ما به اشتراک بگذارید.