لجبازی کودک به خودی خود برای والدین چالش‌برانگیز است، چه برسد به زمانی که کودک با یک‌سری محدودیت‌های جسمی و عصبی ناشی از اختلال اوتیسم هم درگیر باشد! راستش را بخواهید، لجبازی جزء جدانشدنی از اختلالات طیف اوتیسم است. لجبازی در کودکان اوتیسم، معمولاً به دلیل:
- نقص و اختلال در عملکرد و رشد مغز
- ضعف مهارت‌ها و ارتباطات اجتماعی
- ضعف مهارت کلامی و غیرکلامی
- ترس‌های غیرمعقول
بیش از دیگر کودکان رخ می‌دهد. برای این که بدانیم با کودکان اوتیسم چگونه رفتار کنیم تا کمی رفتارهای لجبازانه آنها کنترل شود، در این مقاله راهکارهایی مثل:
- آموزش به کمک نشانه‌ها و المان‌ها
- زمان دادن به کودک
- تشویق رفتارهای مثبت
- آموزش مهارتهای اجتماعی
- و ..
را بررسی می‌کنیم.
علل لجبازی در کودکان اوتیسم را بشناسید!
دلایل مختلفی پشت رفتارهای لجبازانه در کودکان اوتیسم وجود دارد؛ بعضی از این دلایل به ذات خود این اختلال بر می‌گردد و بعضی دیگر، ناشی از رفتار اطرافیان و شرایط پیرامونی کودک است.
یکی از علت‌های احتمالی لجبازی در این بچه‌ها این است که آنها در سازگاری با تغییرات و برهم خوردن روتین زندگی یا محیط اطراف خود مشکل دارند و خیلی دیر با شرایط جدید کنار می‌آیند. چرا؟
- بیشتر بخوانید: بچه حرف گوش نکن
- بیشتر بخوانید: با کودک لجباز چه کنیم؟
- بیشتر بخوانید: لجبازی کودکان در غذا خوردن
چون این بچه‌ها ذاتاً الگوهای رفتاری محدود و مشخصی دارند و به انجام فعالیت‌های خاصی میل و رغبت نشان می‌دهند؛ برای همین کوچک‌ترین تغییری در نظم و روتین روزانه کودکان اوتیسم می‌تواند آنها را دچار اضطراب، استرس و ترس کند و باعث مقاومت و لجبازی آنها در برابر موقعیت‌های جدید شود.
گاهی اوقات ممکن است کودکان مبتلا به اوتیسم، در همان ارتباطات و تعاملات اجتماعی محدودی که دارند، به دلایلی مثل درک نکردن نشانه‌های اجتماعی یا انتظارات دیگران، ناتوانی در پردازش اطلاعات و فهم درخواست‌های دیگران، مشکلات کلامی یا کشمکش‌های درونی خودشان، ناتوانی در مدیریت احساسات خود و… احساساتی منفی مثل ناامیدی، خشم و ناراحتی و ترس را تجربه کنند. خب طبیعی است که در این مواقع، رفتاری مثل لجبازی یا سرپیچی از انجام درخواست‌های بزرگ‌ترها از کودک سر بزند.
در ضمن کودکان اوتیسم نسبت‌به برخی از محرک‌های محیطی مثل سروصدا، نور بیش از اندازه، لمس کردن و… حساسیت بیشتری دارند و ممکن است با قرار گرفتن در چنین شرایطی لجبازی کنند.
علاوه بر این موارد که به ذات خود اختلال اوتیسم بر می‌گردند، ممکن است لجبازی کودک ریشه در یکی از عوامل زیر هم داشته باشد:
- عدم استقلال کودکان اوتیسم
- ترس‌های غیرمعقول کودک
- توجه و محبت بیش از اندازه والدین به کودک
- نبود الگوی رفتاری مناسب برای کودک
در هر حال، کشف علت لجبازی در کودک و درک این عوامل زمینه‌ای می‌تواند به شما کمک کند تا روش بهتری را برای مقابله با رفتارهای لجبازانه در کودکان مبتلا به اوتیسم در پیش بگیرید.
قبل از اینکه این تکنیک‌ها و روش‌های مقابله با لجبازی در بچه‌های اوتیسم را بررسی کنیم، بد نیست نگاهی هم به نشانه و علائم لجبازی در کودکان اوتیسم داشته باشیم.
نشانه‌های لجبازی در کودکان اوتیسم
لجبازی در بچه‌های اوتیسم معمولاً به همراه این نشانه‌ها ظاهر می‌شود:
- کودک درخواست‌های دیگران (برای انجام کاری) را رد میکند و قواعد و قوانین را زیر پا می‌گذارد،
- در مدرسه، کلاس درس را بی‌اجازه ترک میکند یا زیر میز پنهان می‌شود،
- لباس‌های خود را در مکان‌های عمومی در می‌آورد،
- رفتارهای پرخاشگرایانه دارد و به خود یا دیگران صدمه می‌زند،
- در یادگیری مشکل دارند،
- با تغییر در روال کارها و روتین روزانه مشکل دارند،
- درک کردن یا صحبت درباره احساساتشان برای آنها دشوار است،
- کنترلی روی واکنش‌هایشان ندارند و ممکن است در برابر کوچیک‌ترین اتفاقی، شدیدترین واکنش را داشته باشند.
همین‌جا داخل پرانتز اضافه کنیم که لجبازی کودکان در سنین مختلف علت و نشانه‌های مختلفی دارد که قبلاً در مقاله «سن لجبازی کودکان چقدر است؟» مفصل راجع‌به این موضوع صحبت کرده‌ایم؛ حتماً نگاهی به آن بیندازید.
خب تا اینجا علت‌ها و نشانه‌ها را شناختیم؛ حالا نوبت عمل است! بیایید ببینیم هنگام لجبازی کودک اوتیسم باید چه رفتاری با او داشته باشیم.
- بیشتر بخوانید: جدا کردن جای خواب کودک
- بیشتر بخوانید: از پوشک گرفتن کودک بچه
- بیشتر بخوانید: کنترل خشم در مقابل کودکان
روش‌های برخورد صحیح با لجبازی کودکان اوتیسم
همین ابتدا بگوییم که درمان لجبازی کودکان اوتیسم کار یک روز و دو روز نیست و نمی‌توان با اجرای چند تکنیک انتظار داشت که تمام رفتارهای لجبازانه کودک یک‌شبه از بین بروند!
اما…
در این بخش می‌خواهیم چند راهکار موثر به همراه چند ایده خلاقانه برای برخورد با لجبازی این کودکان یادتان دهیم که با تمرین و تکرار مداوم آنها، میتوانید در بلند مدت، تا حد زیادی لجبازی در کودکان اوتیسم را اصلاح کنید.
نکته: آموزش مهارتهای ارتباطی، اجتماعی و کلامی مهم‌ترین اصل در درمان اختلال لجبازی در کودکان اوتیسم است؛ برای همین اغلب راهکارهایی که بررسی می‌کنیم، حول آموزش این مهارت‌ها به کودکان می‌چرخد.
خب مقدمه‌چینی کافی است؛ برویم سر اصل مطلب و ببینیم باید با لجبازی کودک چه کنیم.
۱. از نشانه‌ها و المان‌های بصری برای آموزش کودک کمک بگیرید
اغلب کودکان اوتیسم در درک و یادگیری دستورالعمل‌ها و بایدها و نبایدهای کلامی مشکل دارند و ممکن است به این راحتی‌ها آنها را اجرا و پیروی نکنند؛ در حالی که با نشانه‌های بصری مثل تصاویر، نمودارها و… به‌خوبی ارتباط می‌گیرند.
پس یکی از موثرترین روش‌ها برای شناساندن این قواعد و قوانین به آنها، استفاده از نشانه‌های بصری است.
برای نمونه اگر کودک شما در سنین مدرسه است، میتوانید به‌جای آموزش یا یادآوری وظایف او به‌طور شفاهی، از تصاویر، فلش کارت‌ها و… استفاده کنید.
یا مثلاً برای کودکانی که با مدیریت زمان مشکل دارند، استفاده از یک ساعت یا تایمر می‌تواند به آنها کمک کند تا بفهمند چقدر زمان برای یک کار خاص باقی مانده است و تمرکز خود را حفظ کنند.
- بیشتر بخوانید: با کودک لجباز خود چه کنم؟
- بیشتر بخوانید: لجبازی کودک موقع خواب
- بیشتر بخوانید: لجبازی کودکان برای دستشویی رفتن
۲. زمانی را به‌عنوان آنتراکت برای کودک در نظر بگیرید
بچه‌های اوتیسم، معمولاً توان حسی و حرکتی خیلی بالایی ندارند و ممکن است با تمرکز طولانی مدت روی انجام یک کار (مثلاً انجام تکالیف) کلافه شوند، از کوره در بروند و لجبازی کنند. بنابراین گنجاندن وقفه و استراحت‌های کوتاه در طول روز و بین فعالیت‌ها، می‌تواند به کاهش تنش و لجبازی در بچه‌های اوتیسم کمک کند.
۳. رفتارهای مثبت کودک را برجسته و تشویق کنید
یکی از بهترین تکنیک‌ها برای درمان لجبازی در کودکان اوتیسم، نشان دادن عواقب و پیامدهای مثبت و منفی رفتار و اعمال آن‌‌هاست. تشویق رفتارهای مثبت کودک و نشان دادن پیامدهای خوب آن، علاوه بر ایجاد انگیزه و حس مثبت‌اندیشی، معمولاً برای بیرون کشیدن کودک از بن‌بست لجبازی خیلی خوب جواب می‌دهد.
پس هنگامی که کودک رفتار مناسبی از خود نشان می‌دهد، او را با چیزی که دوست دارد، مثل توجه، تحسین لفظی یا پاداش نقدی تشویق کنید! این‌طوری کودک می‌تواند بین رفتارهای خوب و مورد تایید و رفتارهای زشت و ناپسند تمایز قائل شود و می‌فهمد که چه رفتارهایی از او انتظار می‌رود.
برای مثال اگر کودک به‌موقع آماده خروج از خانه شود، می‌تواند وقت بیشتری را در پارک و زمین بازی سپری کند. یا برعکس؛ اگر کودک اسباب‌بازی‌اش را پرت میکند، باید به مدت مثلاً 10 دقیقه از آن محروم شود.
در کل تشویق و نشان دادن پیامدهای مثبت، مؤثرترین روش برای نهادینه کردن رفتارهای درست و کاهش لجبازی کودکان هستند.
اگر کودک در سنی قرار دارد که می‌تواند مفهوم بازی را درک کند، میتوانید از این ایده‌ها برای تشویق کودک به انجام کارهای مثبت کمک بگیرید:
الف) از نمودار پاداش استفاده کنید
یک کاردستی یا چیزی شبیه به نمودار درست کنید و فهرستی از رفتارهای مثبتی که می‌خواهید در کودک‌تان تقویت کنید، روی آن بنویسید. هر بار که کودک یکی از این رفتارها را انجام می‌دهد، یک برچسب، استیکر یا هر علامتی که کودک دوست دارد به نمودار اضافه کنید. وقتی این نمودار با تعداد مشخصی استیکر پر شد (مثلاً هر ۱۰ استیکر) به کودک جایزه بدهید.
- بیشتر بخوانید: لجبازی کودک پیش دبستانی
- بیشتر بخوانید: لجبازی کودکان بیش فعال
وقتی کودک بدرفتاری میکند، چه رفتار مشکل‌سازش عصبانیت، کتک زدن کودک دیگر یا نادیده گرفتن دستورالعمل‌ها باشد، ممکن است تمایل داشته باشید که او را سرزنش کنید یا امتیازات خاصی را از او بگیرید. اما تنبیه کودک مبتلا به اوتیسم ممکن است نیاز به رویکرد متفاوتی داشته باشد.
استراتژی‌های ملایم‌تر و ثابت‌تر ممکن است کلید کمک به کودکان مبتلا به اوتیسم برای مدیریت رفتارشان باشد (منبع).
ب) یک سطل سرگرمی درست کنید
میتوانید بسته به سن کودک، یک باکس یا سطل را با انواع بازی‌ها و اسباب‌بازی‌های سرگرم‌کننده‌ای که کودک دوست دارد (مثل حباب بازی، پازل، تفنگ آب‌پاش، منچ و…) پر کنید. هر وقت که کودک رفتار خوبی از خود نشان دهد، می‌تواند موردی را از سطل انتخاب و چند دقیقه با آن بازی کند.
ت) یک روز خاص را به‌عنوان «روز آزاد» نام‌گذاری کنید!
کار دیگری که میتوانید برای نهادینه کردن رفتارهای مثبت و کاهش لجبازی در کودکان انجام دهید، این است که یک روز از هفته را با عنوان «روز آزاد» یا هر عنوان خلاقانه‌ای که به ذهنتان می‌رسد انتخاب کنید. اگر کودک شما در طول هفته رفتار مثبتی از خود نشان دهد، می‌تواند در آن روز هر درخواستی که از شما داشته باشد و به هر چیزی که می‌خواهد برسد.
ث) تحسین شفاهی را فراموش نکنید
گاهی اوقات تنها چیزی که برای تشویق رفتار خوب کودکان لازم دارید، چند کلمه مثبت است! پس هر زمان که کودک شما کار مثبتی انجام می‌دهد، حتماً آن را تایید و از او تعریف و تمجید کنید.
۴. مهارتهای ارتباطی و اجتماعی را به کودک آموزش دهید
گاهی اوقات لجبازی در کودکان اوتیسم ناشی از فقدان مهارتهای ارتباطی و درک نادرست این بچه‌ها از موقعیت‌های اجتماعی است. مهارتهای اجتماعی و ارتباطاتی، مهارت‌هایی هستند که به الگوسازی و آموزش مستقیم نیاز دارند و یاددادن آنها به کودک، نقش پررنگی در کاهش لجبازی او ایفا میکند.
برای آموزش این مهارت‌ها به بچه‌های اوتیسم چند راه پیش رویتان وجود دارد.
مثلاً میتوانید یک سناریوی خاص برای کودکان طراحی کنید و در متن آن رفتارها و تعاملات اجتماعی مناسب را در یک محیط امن و کنترل‌شده اجرا کنید.
یا برای کودکان اوتیسم در سنین مدرسه که چالش‌های ارتباطی دارند، معلمان می‌توانند با همکاری گفتاردرمانگرها این مهارت‌ها را به‌جای روش‌های ارتباطی کلامی، از طریق کارت‌های تصویری، زبان اشاره یا سایر روش‌های ارتباطی آموزش دهند.
البته میتوانید این ترفندها را هم امتحان کنید.
الف) تمرین تفسیر حالات چهره و ارتباط غیرکلامی
خیلی از کودکان مبتلا به اوتیسم برای تفسیر و شناخت نشانه‌های اجتماعی، از ارتباطات غیرکلامی کمک می‌گیرند. شما میتوانید از طریق بازی‌ها و فعالیت‌هایی که بر تقویت این مهارت‌ها تمرکز دارند، آن را در کودک‌تان تقویت کنید.
برای مثال، بسته به خلاقیت خودتان، بازی‌هایی را طراحی کنید که طی آن، کودک بتواند احساسات مختلف را بر اساس حالات چهره و خواندن زبان بدن تشخیص دهد و مثلاً بر ناتوانی در برقراری تماس چشمی غلبه کند.
ب) برای آموزش هنجارهای اجتماعی داستان‌سرایی کنید!
شما میتوانید موقع خواب کودک یا در طول روز، داستان‌های کوتاه و آموزنده‌ای که هنجارها و انتظارات اجتماعی را در یک موقعیت خاص آموزش می‌دهند، برای او تعریف کنید. اگر قهرمان یا شخصیت اصلی این داستان کودکی با سن و شرایط بچه شما باشد، تاثیر آن داستان دو چندان می‌شود و کودک در خلال داستان، این انتظارات و هنجارهای اجتماعی را یاد می‌گیرد.
۵. مکانیسم‌های مقابله‌ای را به او آموزش دهید
مکانیسم‌های مقابله‌ای کارهایی هستند که ما در برابر استرس، شرایط روحی بد و… برای کنترل و مدیریت احساسات‌مان و تاب‌آوری در شرایط استرس‌زا انجام می‌دهیم.
از آنجایی که کودکان اوتیسم در مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی سطح اضطراب و استرس بالایی را تجربه می‌کنند، آموزش این مکانیسم‌های مقابله‌ای برای کاهش لجبازی آنها ضروری است.
مکانیسم‌های مقابله‌ای که میتوانید به کودکان آموزش دهید شاما این موارد هستند:
- كودك‌تان را تشويق كنيد تا زمانی كه احساس اضطراب يا استرس می‌كنند چند نفس عميق بكشد؛
- ابزارهای کاهنده استرس مثل توپ‌های ضداسترس، انواع فیجت، پتوهای سنگین، هدفون‌های کاهش‌دهنده صدا و… را تهیه کنید و به کودک بگویید وقتی احساس بدی داشت، از این ابزارهای استفاده کند؛
- یک گوشه امن و آرام از خانه را به کودک اختصاص دهید تا وقتی احساسات شدید به او هجوم می‌آوردند به آن قسمت از خانه یا اتاقش بروند و بتوانند با ابزارهای کاهنده استرس، احساساتشان را مدیریت کنند.
بسیاری از کودکان مبتلا به اوتیسم خواهان ثبات و نظم هستند و زمانی که روال‌های معمول مختل می‌شوند، می‌توانند با مشکلات مقابله کنند. با محدود کردن تعداد فعالیت‌هایی که از آنها می‌خواهید انجام دهند و به یک برنامه قابل پیش‌بینی پایبند باشید، به آنها کمک کنید (منبع).
۶. از یک روان‌شناس کمک بگیرید
گاهی اوقات شما به‌تنهایی از پس درمان درمان لجبازی شدید کودک اوتیستیک بر نمی‌آیید و لازم است از یک روان‌شناس، رفتاردرمانگر، متخصصان اختلالات ارتباطی یا کاردرمانگر هم کمک بگیرید.
این افراد می‌توانند با شناسایی دقیق علل زمینه‌ای لجبازی در این کودکان، درمان‌های موثرتری را برای مدیریت و اصلاح رفتارهای این بچه‌ها به شما پیشنهاد بدهند.
البته اگر خودتان هم دانش عمومی‌تان را برای برخورد با کودکان لجباز بالا ببرید، قطعاً در پروسه درمان لجبازی کودک موثر خواهد بود. برای شروع میتوانید پادکست رایگان خانم درنا شریفی (متخصص تربیت فرزند) را با موضوع «با لجبازی فرزندم چطور برخورد کنم؟» دانلود کرده و راهکارهای تربیتی موثری را برای کنترل لجبازی در کودکان بشنوید.
اصول رفتار با کودکان اوتیسم چگونه است؟
برای اینکه در پروسه درمان لجبازی و اصلاح رفتارهای منفی کودکان اوتیسم با چالش‌ها و تنش کمتری مواجه شوید و بتوانید مهارتهای لازم مثل برقراری ارتباط، مدیریت احساسات، یا مهارتهای عملی مثل انجام کارهای شخصی و روزمره و… را به آنها آموزش دهید، باید اصول و تکنیک‌های رفتار درست با کودکان اوتیسم را یاد بگیرید.
اول اینکه از همان ابتدا سنگ‌های بزرگ برندارید!
یعنی برای شروع باید فقط روی اصلاح یکی از رفتارهای کودک تمرکز کنید. مثلاً اگر کودک شما موقع لجبازی، هم پرخاشگری میکند و کنترلی روی خشم و احساسات خود ندارد، هم بی‌توجهی میکند، هم داد می‌زند، تمام تمرکزتان را فقط روی کنترل خشم کودک بگذارید و بعد از اصلاح و تغییر آن، سراغ مقوله‌های بعدی بروید.
سخت است، زمان‌بر است، درست! اما در عوض، با این روش نتیجه بهتری خواهید گرفت.
در مرحله بعدی، باید کودک‌تان را به‌دقت زیر نظر بگیرید و زمان و مکان وقوع رفتارهای لجبازانه او را در یک بازه یکی دو هفته‌ای یادداشت کنید.
با این کار، درک بهتری از الگوهای رفتاری کودک‌تان خواهید داشت و کارتان در انتخاب روش‌های تربیتی و اصلاحی راحت‌تر است. برای مثال، اگر بچه شما پرخاشگری میکند، ببینید بیشتر در چه موقعیتی این رفتارهای پرخاشگرایانه از او سر می‌زند و تکرار می‌شود؛ زمانی که گرسنه است؟ وقتی در محیط شلوغ و پر سروصدا قرار می‌گیرد؟ آیا اتفاقی افتاده که روال زندگی فرزندتان را تغییر داده باشد؟
همه این داده‌ها را موبه‌مو یادداشت کنید.
حالا وقت عمل است! باید سعی کنید راه‌حلی متناسب با مشکل و رفتار کودک را پیدا و اجرا کنید. مثلاً اگر فکر می‌کنید کودک اوتیستیک شما صبح‌ها لباس نمی‌پوشد، چون نمی‌تواند دکمه‌هایش را ببندد، به‌جای سرزنش او، روش بستن دکمه را یاد دهید.
یا مثلاً اگر فکر می‌کنید کودک‌تان با قرار گرفتن در محیط‌های شلوغ دست‌‌هایش را روی گوشش می‌گذارد یا از آن محیط فرار میکند، به کودک‌تان استفاده از هدفون‌های نویزگیر را آموزش دهید.
مطمئن باشید با تمرین و تکرار مداوم این اصول، میتوانید در کمترین زمان، هم مهارتهای ارتباطی و اجتماعی کودک‌تان را ارتقا دهید، هم به درمان لجبازی او کمک کنید.
خب وقت جمع‌بندی است!
کلام آخر
در کنار تمام نکاتی که در این مقاله گفتیم، باید دوباره تاکید کنیم که کودکان مبتلا به اوتیسم در زمینه‌های ارتباطی، رفتاری، اجتماعی و حسی با چالش‌هایی روبرو هستند و لجبازی یکی از مولفه‌های اصلی و طبیعی این اختلال است.
فراموش نکنید که مهم‌ترین قدم برای مدیریت لجبازی در این کودکان، درک این چالش‌ها و یاد گرفتن نحوه تعامل و رفتار با کودکان اوتیسم به‌عنوان والدین، معلمان و مراقبان کودک است.
امیدواریم راهکارهایی که در این مقاله بررسی کردیم به کارتان بیایند و بتوانید با به کارگیری آنها به کودک‌تان کمک کنید رفتارهای لجبازانه‌اش را اصلاح کند و هر دو شما زندگی آرام و کم‌چالش‌تری داشته باشید.
اگر این مقاله برایتان مفید بود حتماً در قسمت نظرات برایمان بنویسید و از تجربه‌هایتان در برخورد با لجبازی بچه‌های اوتیسم برایمان بگویید.
