مطمئنم حداقل یکبار با کودکانی روبهرو شده اید که رویکرد سادهانگارانهای نسبت به پول دارند و بهمراتب راحتتر و بیپرواتر از دیگران خرج میکنند. علت چنین رفتار خطرناکی دسترسی بیقیدوشرط به حجم زیادی پول از سنین کم است. حفظ آرامش روانی کودک با تأمین نیازهای مالی او اشتباه نیست؛ اما فرزند ما همیشه کودک باقی نمیماند و باید با دنیای واقعی آشنا شود. تقویت هوش مالی کودکان ازاینجهت حائز اهمیت است که کودک را در فضایی امن، با سازوکار دنیای واقعی آشنا میکند و در عین حفظ رفاه و آرامش فعلی او، کیفیت زندگی آیندهاش را نیز تضمین خواهد کرد.
تعریف هوش مالی کودکان
سادهترین و کلیترین نکتهای که درمورد یک فرد با هوش مالی بالا وجود دارد، این است که او فرق بین نیاز و خواسته را بهخوبی درک میکند. تمام هزینههای روزمره ما در سه دسته کلی نیازها، خواستهها و پسانداز قرار میگیرند:
- نیازها خرجهای ضروری هستند که بدون آنها، روند زندگی ما مختل میشود؛ مانند اجارهخانه، خوردوخوراک، قبض برق و آب و گاز و غیره.
- خواستهها هزینههای غیرضروری هستند که صرف تفریح، حال خوب و رفاه بیشتر میشوند؛ مانند خرید یک کفش جدید درحالیکه کفشهای سالمی دارید.
- پسانداز نیز پولی است که باید برای هدف مشخصی، کنار گذاشته شود و تاحدامکان، دستنخورده باقی بماند.
در نتیجه، کودکی هوش مالی مناسبی دارد که بتواند این اصول ابتدایی را درک کند و والدینش به روشهای مختلف، درک کودک از مفاهیم اینچنینی را افزایش دهند.
- بیشتر بخوانید: فرزند پروری چیست؟
- بیشتر بخوانید: نقش مادر در فرزند پروری
- بیشتر بخوانید: نه گفتن به کودکان
- بیشتر بخوانید: آموزش صداقت به کودکان
بهترین سن برای تقویت هوش مالی کودکان
تا کودک به درک درستی از نیازها، خواستهها و پسانداز نرسیده باشد، نمیتواند مفهوم پول، مراودات مالی و سایر موارد اینچنینی را بهخوبی درک کند. سن مشخصی برای یادگیری کامل این سه اصل وجود ندارد و شما باید با آموزش غیرمستقیم، کمکم این موارد را آموزش دهید. بیشتر متخصصان سنین 3 تا 7 سالگی را سن معمول درک مفاهیم اینچنینی میدانند؛ اما دقت داشته باشید که هر کودک، منحصربهفرد است و نباید فرزندتان را تحتفشار بگذارید.
چرا تقویت هوش مالی کودکان مهم است؟
جدا از مزایای معمول افزایش هوش مالی کودکان، نکته مهمی وجود دارد که Robert Kiyosaki در کتاب Rich Dad Poor Dad (پدر پولدار، پدر فقیر) به آن اشاره کرده است:
شما باید به فرزندانتان یاد بدهید مانند یک رئیس و کارآفرین فکر کنند، ریسکپذیر باشند و خلاقیت به خرج دهند؛ نه اینکه در خدمت برآوردهکردن آرزوهای دیگران باشند! (منبع: Homeschool)
در یکی از مصاحبههای اخیر آقای Robert Kiyosaki، او به منبع الهام کتابش اشاره کرد و گفت با این که پدرش مرد تحصیلکردهای بود، در فقر مرد؛ زیرا در مواجهه با مشکل مالی میگفت: «نمیتوانم بپردازم» و کنار میکشید. از طرفی، پدر دوست Robert Kiyosaki حتی از مدرسه ابتدایی هم فارغالتحصیل نشد، اما یکی از ثروتمندترین مردان هاوایی بود؛ زیرا در مواجهه با مسائل مالی میگفت: «چطور میتوانم آن را بپردازم؟»
- بیشتر بخوانید: خطاهای فرزند پروری
- بیشتر بخوانید: سبک های فرزند پروری
- بیشتر بخوانید: چیکار کنم بچم تو کوچه نره؟
مهمترین مزیت و اهمیت تقویت هوش مالی کودکان در همین نکته نهفته است. زمانی که به پرورش این مهارت بها بدهید، کودکی خلاق تربیت میکنید که تحت هر شرایطی، راهش را پیدا میکند و به خواستههایش میرسد. نتیجه تلاشهای این کودک در سن کودکی و بزرگسالی اغلب مثبت خواهند بود؛ زیرا با یادگیری اصول مالی در سنین کم، امکان اشتباه و یادگیری از آنها، امنیت روانی ناشی از حمایت والدین و سایر موارد اینچنینی، هوش مالی بالایی دارد و یکسروگردن از همسنوسالانش بالاتر است. سایر مزایای افزایش هوش مالی کودکان به شرح زیر هستند:
- متمایزشدن بین همسنوسالها
- تقویت روحیه مستقل و ماجراجو
- افزایش صمیمیت بین کودک و خانواده
- بهبود مهارتهای حل مسئله و تفکر انتقادی
- احساس قدرت، ارزشمندی و بالطبع، افزایش اعتمادبهنفس کودک
روش های تقویت هوش مالی کودکان
یکی از فرضیههای اثبات نشده اما قابلتأمل در زمینه هوش مالی کودکان، احتمال ارثی بودن آن است! مؤسسه ملی بهداشت آمریکا (NIH) معتقد است:
تفاوتهای فردی در تصمیمگیریهای مالی، مانند پسانداز یا سرمایهگذاریهای هوشمندانه، به طرز قابلتوجهی ارثی محسوب میشوند. امکان تقویت هوش مالی کودکان و بزرگسالان از طریق آموزش فراهم است؛ اما بنا بر یافتههای فعلی ما (در سال 2020)، میزان انعطافپذیری ذهنی و روانی افراد نسبت به یادگیری و بهبود هوش اقتصادی و عادات مالی نیز ارتباط مشخصی با ویژگیهای ژنتیکی دارند. (منبع: NIH)
اما چه ارتباطی بین هوش مالی کودکان و ژن وجود دارد؟
به زبان ساده، تصمیمات مالی افراد انعکاسدهنده متغیرهای ذهنی هستند که خود بهنوعی، تحتتأثیر عوامل ژنتیکی قرار میگیرند. بهعنوانمثال، تحقیقات ما ثابت کردهاند مهارتهای شناختی مناسب منجر به افزایش درآمد و ثروت میشوند؛ درحالیکه مشکلاتی مانند افسردگی و اضطراب، رفتارهای مالی تکانشی مانند خریدهای بیجا یا سرمایهگذاریهای لحظهای و غیرمنطقی را به دنبال خواهند داشت. (منبع: CNBC)
اشاره به این مسئله تنها به واسطه سؤالات پرتکرار مراجعین دراینرابطه بوده و بحث وراثت هوش مالی کودکان تنها ازاینجهت قابلعرض است که والدین باید با آگاهی از آن و مشاهده دقیقتر رفتار کودکان، متدهای مناسبی برای آموزش مالی کودک در نظر بگیرند.
1_ آموزش مالی کودک را از سن کم شروع کنید!
کودکان خردسال در حال کشف دنیای اطراف هستند و به دلیل تازگی این اطلاعات و کنجکاوی ذاتی کودکان، یادگیری در اوج خود قرار دارد؛ در نتیجه، اگر کودک از سن کم شما را در حال حساب و کتاب مالی، صحبت درمورد پول یا پرداخت با پول نقد در فروشگاه ببیند، مفهوم پول و مراودات مالی را بهراحتی درک خواهد کرد و دیگر نیازی به آموزش مستقیم نخواهد داشت. از طرفی، کودکان عاشق تقلید از بزرگترها هستند و شما میتوانید با استفاده از این ویژگی، عادات مالی صحیح مانند نوشتن هزینهها و غیره را بهصورت غیرمستقیم به کودک آموزش دهید.
البته در نظر داشته باشید که کودک باید تنها شاهد حضور پول در فعالیتهای روزمره خانواده باشد و شما نباید تحت هیچ شرایطی، او را در حساب و کتاب مالی خانه دخیل کرده و نگرانیهای خود را به او منتقل کنید. سایر روشهای آشنایی کودکان با پول از سن کم، مطالعه کتابهای مخصوص تقویت هوش مالی کودکان و انجام بازیهای فکری مانند مونوپولی هستند. در برخی شهرها، کارگاههایی برای پرورش این مهارت در کودکان خردسال با حضور خانواده برپا میشوند که به نوبه خود بسیار مفید هستند.
2_ ماهیت و ارزش پول را به کودک بیاموزید!
بچهها باید از سن کم، متوجه ارزش پول و تأثیر مقدار آن بر کیفیت زندگی خانواده باشند (البته بدون ترس و استرس ناشی از مشکل مالی!). در این مرحله، کودک باید بداند
- پول از کجا میآید؟ در اثر تلاش و کار
- پول برای چه چیزهایی خرج میشود؟ تمام نیازهای روزمرهای که شاید حتی فکرش را هم نکند؛ مانند آب شیر!
- باید با پول چه کنیم؟ نیازهایمان را برطرف کنیم، کمی تفریح کنیم و در نهایت، کمی از آن را کنار بگذاریم.
- چرا باید پول کنار بگذاریم؟ زیرا ممکن است در آینده برای اتفاقات مختلف نیاز به پول زیادی داشته باشیم؛ مثلاً شاید ناگهان فرصت خرید یک ماشین تازه برایمان فراهم شود! (به موارد منفی مانند تصادف، بیماری و غیره اشاره نکنید.)
- چطور باید از پول مراقبت کنیم؟ میتوانیم آن را در بانک قرار دهیم، طلا بخریم یا سرمایهگذاری کنیم تا مرتب افزایش پیدا کند! (یعنی نگهداشتن پول در کشو اتاقخواب روش مناسبی برای نگهداری از آن نیست.)
در این روش، ما میخواهیم نگاه کودک به پول، چیزی فراتر از صرفاً عدد حساب بانکی یا تعداد اسکناسها باشد. توجه داشته باشید که حین آموزش و تقویت هوش مالی کودکان، باید کمی ظرافت به خرج دهید؛ یعنی حواستان باشد که تمام خواستهها، کارها و اولویتبندیهای کودک از همان سن پایین حول محور پول نچرخد. نهتنها کودکان، بلکه ما بزرگترها هم باید بدانیم که پول در خدمت ماست، نه ما در خدمت آن!
3_ تقویت هوش مالی کودکان را با مثالزدن آغاز کنید!
همانطور که در بخش قبل اشاره کردیم، بهترین مثال و الگو خود شما هستید! در مراحل بعدی، باید بتوانید مفهوم پول را به فعالیتهای موردعلاقه کودک ربط دهید؛ بهعنوانمثال، هنگام تماشای یک کارتون، به بخشهایی که خریدوفروش انجام میشود توجه بیشتری نشان دهید و درمورد آنها صحبت کنید.
- بیشتر بخوانید: تربیت فرزند پسر
- بیشتر بخوانید: تربیت فرزند دختر
- بیشتر بخوانید: بچه هام خیلی اذیت میکنن چیکار کنم؟
4_ بودجه ایجاد کنید!
اگر مقاله دیگر ما درمورد پولتوجیبی دادن به کودکان را مطالعه کرده باشید، حتماً میدانید که کودک باید متوجه محدود بودن میزان پول باشد؛ در این صورت، کمکم متوجه خواهد شد که باید تصمیمهای هوشمندانهتری برای خرجکردن پولش بگیرد. بهعنوانمثال، اگر کودک درآنواحد از 5 اسباببازی خوشش آمده است، طبق این روش پیش بروید:
- به او توضیح دهید که بودجه شما مقدار X است و تنها برای خرید 2 عدد اسباببازی کافی است.
- از طرفی، قیمت اسباببازیها یکسان نیست و اگر کودک از اسباببازی شماره 2 صرفنظر کند، میتواند با پول آن 4 اسباببازی دیگر را بخرد.
در این مرحله، اجازه دهید کودک خودش تصمیم بگیرد که میخواهد با بودجه مربوط به اسباببازیهایش چه تصمیمی بگیرد؛ تعداد اسباببازیها برایش مهمتر است (4 تا از 5 تا) یا مدل و کارایی اسباببازی (2 تا از 5 تا)؟ شما میتوانید مفهوم بودجه را در خلال گفتوگوهای روزمره خانوادگی خود نیز به کودک آموزش دهید. بهعنوانمثال، با همسرتان در مورد خرید خواربار خانه صحبت کنید و بگویید: «با بودجه امروز میتوانستم 4 کیلو میوه متنوع بخرم؛ اما چون میدانم سیب و پرتقال بیشتر دوست داری، تنها همین دو را خریدم که بتوانم مقدار بیشتری بردارم.»
5_ برای تقویت هوش مالی کودکان از برنامهریزی و هدفگذاری کمک بگیرید!
یادتان هست گفته بودم برای جلبتوجه کودکان به مباحث مالی، باید آن را با مسائل موردعلاقهشان ترکیب کنید؟ طبق مطالعات، میزان ارزشی که انسانها (مخصوصاً کودکان که ذهن سادهتری دارند) برای مسائل مختلف قائل میشوند، ارتباط مستقیمی با رفع نیازهایشان توسط آن مسائل خواهد داشت. نیاز یک کودک میتواند شامل موارد زیر باشد:
- خرید لوازم الکترونیکی هوشمند
- خرید قسمت جدید انیمیشن موردعلاقه
- خرید یک لباس جدید برای مدرسه، مهمانی، باشگاه و غیره
*توجه داشته باشید که نیازهای اصلی (نیاز جدی به لباس تازه، درخواست مدرسه برای تهیه یک وسیله الکترونیکی و غیره) باید بی برو برگشت توسط خود شما تأمین شوند و برنامهریزیهای مالی اینچنینی صرفاً دربرگیرنده خواستههای اضافه بر سازمان کودک خواهند بود.*
در این شرایط، شما باید علت غیرضروری بودن این خواستهها را به کودک توضیح دهید و بگویید که در بودجه خانواده چنین مسائلی را در نظر نگرفتهاید؛ اما اگر کودک مایل باشد، میتوانید با یکدیگر بودجه تازهای مختص خریدهای او تنظیم کرده و کمکم، پول موردنیاز را جمع کنید. این متد مفاهیمی مانند برنامهریزی، هدفگذاری، اولویتبندی و پسانداز را درآنواحد به کودک میآموزد.
6_ هوش مالی کودک را با پسانداز پرورش دهید!
تقویت هوش مالی کودکان با پسانداز یکی از محبوبترین روشهای والدین محسوب میشود که از دوران قدیم نیز مرسوم بوده است. در بخش قبل مفهوم پسانداز در قالب رسیدن به خواستهها و برنامهریزی را بررسی کردیم؛ بنابراین در این بخش، روی مسئله مهمتری به نام “خودکنترلی” تمرکز میکنیم!
خودکنترلی مهارت بسیار مهمی است که به توانایی افراد در نادیدهگرفتن وسوسههای درونی و بیرونی اطلاق میشود؛ این وسوسهها میتوانند شامل افکار، احساسات، رفتارهای اطرافیان و غیره باشند. خودکنترلی به کودک کمک میکند انتخابهای بهتر و دوراندیشانهتری داشته باشد که در نهایت، کیفیت زندگی او را بهبود میبخشند. (منبع: Study)
مشوق کودک برای پسانداز، رسیدن به اهداف مالی مختلفی هستند که هر کدام، یکی از نیازهای بزرگ یا کوچک او را برطرف میکنند. بهعنوانمثال، اهداف کودک میتوانند از موارد کوچکی مانند خریدن یک بسته خودکار رنگی تا خرید یک تبلت برای بازی متغیر باشند. باتوجهبه قیمت بالای تبلت و زمان طولانی که باید صرف جمعآوری این مبلغ شود، بیشتر کودکان دست از این هدف میکشند و پول خود را صرف خرید خودکار میکنند؛ یعنی توانایی Delayed gratification (به تأخیرانداختن لذت و خواسته برای دستیابی به هدف بزرگتر و لذتبخشتر) محدودتری دارند و لذتهای کوتاه و آنی را ترجیح میدهند.
به همین ترتیب، در ابعاد بزرگتر و در سنین بالاتر، متحمل ضررهای سنگینتر و جدیتری (نه فقط در زمینه مالی) خواهند شد؛ زیرا خودکنترلی و خودداری در برابر لذتهای آنی را بهخوبی یاد نگرفتهاند. یکی از روشهای تقویت هوش مالی کودکان، شناسایی رفتارهای اینچنینی و تلاش برای اصلاح این رفتارها با استفاده از روشهایی مانند پسانداز خواهد بود. نکته مهم این است که حتماً به کودک بیاموزید میزان پول پسانداز شده مهم نیست؛ بلکه توانایی او در کنارگذاشتن پول و دستنزدن به آن است که اهمیت بالایی دارد.
7_ هوش مالی کودکان را با به کار گرفتنشان افزایش دهید!
یکی دیگر از روشهای مورد تأیید کارشناسان برای تقویت هوش مالی کودکان، آشناکردن آنها با روند بهدستآوردن پول است؛ یعنی باید در ازای انجام برخی کارها، به کودکتان حقوق پرداخت کنید تا او به درک درستی از رابطه بین کار و تلاش با پول درآوردن برسد. نکتهای که باید در این مورد در نظر بگیرید، قائلشدن یک خطقرمز بین وظایف معمول کودک با کارهای اینچنینی است.
بهعنوانمثال، هر کودکی باید بعد از خوردن غذا در جمعکردن سفره به والدینش کمک کند و این کار نیازی به دریافت حقوق ندارد؛ اما اگر روزی پدر زمان کافی برای بیرون بردن آشغالها (وظیفه معمول پدر در خانه) را نداشت، میتواند از کودک خواهش کند بهجای او این کار را انجام دهد و حقوقی بابتش دریافت کند. به زبان ساده، کاری شامل حقوق میشود که وظیفه اساسی و بدیهی یک کودک در خانه نباشد؛ زیرا در غیر این صورت، کودک اصطلاحاً پولکی بار میآید و بابت انجام هر کاری، از شما طلبکار خواهد بود.
8_ هوش مالی کودکان را با استفاده از پول نقد افزایش دهید!
چرا باید از پول نقد برای افزایش هوش مالی کودکان استفاده کرد؟!
فرقی نمیکند سبک و رویکرد تربیتی یک خانواده چه باشد، تقریباً تمام کودکان این نسل “زندگی مجازی“ دارند؛ یعنی قبل از ورود به اجتماع و تجربه اتفاقات در زندگی واقعی، نسخهای خیالی و زیبا از آن را در فضای مجازی، بازیها و فیلمها مشاهده میکنند و با همین دیدگاه وارد جامعه میشوند. (منبع: The Green Acres Academy)
در زمینه زندگی مجازی و هوش مالی کودکان، اجازه دهید مسئله خرید آنلاین و حتی کارت کشیدن را مثال بزنم. کودکان این نسل معمولاً چیزی را طلب میکنند و سپس با چند کلیک یا کشیدن کارتبانکی در دستگاه مغازه، آن را به دست میآورند. باتوجهبه اینکه شیوه دریافت اطلاعات کودکان کم و سن سال اغلب مبتنی بر دادههای بصری است، کودک متوجه نمیشود در ازای بهدستآوردن یک اسباببازی، چه مقدار پول پرداخت کرده است. در این شرایط کودک
- متوجه ازدسترفتن پول در ازای بهدستآوردن خواستهها نمیشود،
- به این باور میرسد که پول همیشه هست و برای بهدستآوردن آن، تنها باید کارت کشید!
باتوجهبه این مسائل، توصیه میکنیم در حضور کودک، با پول نقد خرید کنید یا حتی پولتوجیبی و حقوق کودک را نیز تاحدامکان نقداً به او پرداخت کنید.
9_ افزایش هوش مالی کودکان در گرو اشتباهکردن است!
یکی از بهترین روشها برای آموزش اصول مالی، عبرتگرفتن از اشتباهات اولیه است؛ یعنی شما باید بعد از در اختیار گذاشتن پول کافی و آموزشهای مالی ابتدایی، به کودک آزادی عمل بدهید. اجازه دهید عواقب
- قرضدادن پول به دیگران
- خریدهای تکانشی و هیجانی
- خرجکردن کل پول ماهانه در عرض یک هفته
- عدم اولویتبندی هزینهها و تقسیم آنها به دودسته ضروری و غیرضروری
- بیطاقتی برای رسیدن به اهداف مالی بزرگ و صرف پول برای اهداف کوچک و گذرا
را بهخوبی بچشد؛ زیرا واقعاً که شنیدن کی بود مانند دیدن! زمانی که کودک اجازه اشتباه داشته باشد و بتواند در یک محیط امن و بدون خجالت و ناراحتی این اشتباهات را با شما در میان بگذارد، فرصت یادگیری به وجود میآید و کودک بیشازپیش به حرف و قضاوتهای شما اعتماد خواهد کرد.
10_ کار تقویت هوش مالی کودکان را با مقروض کردنشان پیش ببرید!
در جریان اشتباهاتی که در بخش قبل به آنها اشاره کردیم، یک فرصت مناسب دیگر هم برای آموزش غیرمستقیم مسائل مالی وجود دارد! زمانی که کودک با عدم مدیریت صحیح پولتوجیبیاش را بهسرعت خرج میکند، جیبش خالی میشود و نیاز به پول پیدا خواهد کرد. در این مورد سختگیری نکنید؛ اما حتما مفهوم تمامشدن پول را به او توضیح بدهید:
پولتوجیبی که از ما دریافت میکنی، مقدار مشخص و ثابتی است که در بودجه ماهانه خانواده قرار دادیم. اگر یادت باشد، قبلاً در مورد بودجه صحبت کردیم و میدانی که نباید آن را وسط ماه تغییر دهیم. بااینحال، میدانم که تو تمام تلاشت را کردی و بهعنوان یک تازهکار، مدیریت مالی خوبی داشتی؛ بنابراین، اگر مشکلی نداشته باشی، مقداری پول به تو قرض میدهم. تو میتوانی دفعه بعدی که پولتوجیبی گرفتی این قرض را به من برگردانی یا هر ماه، مقداری از آن را پرداخت کنی.
در این صورت، کودک متوجه میشود که رفتارهای هیجانی او، عواقبی دارند که ممکن است تا چند ماه هم گریبانش را بگیرند؛ پس بهتر است دفعه بعد بیشتر دقت کند!
معرفی کتاب برای افزایش هوش مالی کودکان
به گزارش وبسایت Carrots are Orange (وبسایتی تجربی برای بهبود عملکرد والدین)، کودکان به 3 روش کلی زیر مفهوم مسئولیت پذیری مالی را یاد میگیرند:
- بهدستآوردن پول؛ مانند داشتن شغل
- مشاهده مثال در زندگی واقعی؛ تماشای والدین حین انجام حساب و کتاب مالی
- داستانهای آموزشی؛ کتابها و محتواهای مخصوص آموزش مسائل مالی به کودکان
دو مورد اول را در بخش روشهای تقویت هوش مالی کودکان بررسی کردیم؛ اما بحث داستانهای آموزشی و تأثیر عمیق آنها روی ذهن کودک کمی گستردهتر است و در حوصله این مقاله نمیگنجد. درصورتیکه رویکرد تربیتی شما شامل مطالعه میشود و فرزندتان به کتاب علاقه دارد، توصیه میکنیم مطالعه کتابهای زیر را در نظر داشته باشید:
- الف مثل اقتصاد نوشته لیویانا پروپات
- مجموعه کتاب هوش مالی نوشته بن هوبارد
- آموزش سواد مالی برای کودکان نوشته مریم معصومی
- فرمول جادویی پولسازی نوشته جیمز مک کنا و جیناین گلیستا
- قهرمانهای کسبوکار نوشته الکساندر استروالدر و هلگر نیلسپل
- مجموعه کتاب ۲۲ جلدی سواد مالی کودکان تألیف دیو هوروویتس
- نخستین دانستنیهای مالی و سرمایهگذاری برای کودکان نوشته والتر اندل
تمام این عناوین ترجمه شده هستند.
کلام آخر
تقویت هوش مالی کودکان هدفی نیست که یکشبه به دست بیاید و راستش را بخواهید، یک تلاش مستمر است! به این معنا که شما باید در تمام مراحل زندگی کودک و در شرایط مختلف، ارزش عادات و رفتارهای صحیح مالی را بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم به او یادآوری کنید. تنها در این صورت است که رابطه کودک و پول، مثبت، متقابل و پایدار خواهد شد.
منابع:
